BZK moet openbaar bestuur opnieuw ordenen

In de meeste West-Europese landen is het openbaar bestuur ordelijk en overzichtelijk ingericht en wel aan de hand van tamelijk duidelijke ordeningsprincipes. In België is dat veel minder het geval – vooral vanwege de taalkwestie – en ook in ons land maakt het openbaar bestuur een steeds chaotischer indruk.

De belangrijkste oorzaken hiervan zijn dat in Nederland eenduidige ordeningsprincipes ontbreken of zijn afgebrokkeld en dat er veel te veel spelers zijn die doorslaggevende invloed kunnen uitoefenen.

De decentralisatie van zorgtaken is bijvoorbeeld een dossier dat onder de hoede valt van het vakdepartement, met daarop zware invloed van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. De VNG is een belangenorganisatie die vooral let op het belang van de gemeenten en daarom – geheel begrijpelijk – niet de neiging heeft om naar het openbaar bestuur als geheel te kijken. Dat geldt in versterkte mate ook voor het vakdepartement. Bij de invoering van regionale uitvoeringsdiensten doet zich bijvoorbeeld hetzelfde probleem voor. Ook hier wordt vanuit de koker van vakdepartement en VNG geopereerd, waardoor fundamentele voorvragen onbeantwoord blijven.

Bij iedere vorm van decentralisatie moet de voorvraag worden beantwoord of de gemeente wel het meest geëigende niveau is om de betreffende taak uit te voeren. De beantwoording van die vraag moet worden los gekoppeld van sectorale belangen. Of om het wat scherp te formuleren: als het aan de VNG ligt, zou de heffing van de inkomstenbelasting ook naar de gemeenten moeten worden overgeheveld. Er zijn echter doorslaggevende argumenten om deze taak in de deconcentratie te houden en dergelijke argumenten moeten op basis van algemene ordeningsprincipes worden geformuleerd en afgedwongen.

Het zou heel goed kunnen zijn dat er vergelijkbare argumenten zijn om delen van de te decentraliseren zorgtaken – bijvoorbeeld in de sfeer van de AWBZ – ook in gedeconcentreerde vorm te organiseren. Door de VNG zal een dergelijke invalshoek echter nooit worden gebruikt omdat dat in strijd is met het belang van de gemeenten. Deze zwaar verkokerde invloed op de inrichting van het openbaar bestuur heeft in ieder geval geleid tot een vergaande versplintering en een zeer rommelige ordening.

Vooral op het regionale vlak tussen gemeente en provincie opereren tientallen bestuursverbanden en samenwerkingsconstructies. De bestuurlijke drukte op dat niveau is enorm. Ook bijvoorbeeld in de sfeer van toezicht en controle heeft iedere koker zijn eigen modaliteiten en formats, waardoor er voor het decentraal bestuur met regelmaat geen touw meer aan is vast te knopen: Kafka revisited.

De minister van Binnenlandse Zaken (BZK) heeft de wettelijke bevoegdheid om de ordening van het openbaar bestuur te begeleiden en te sturen. De toepassing van die duidelijke bevoegdheid is de laatste jaren echter minder goed uit de verf gekomen, waardoor de ruimte van de kokerspelers enorm is vergroot. Op dit punt is een vergaande mutatie van grote betekenis. In de vroegere verhoudingen was er ook een belangrijke rol voor belangenorganisaties en vakdepartementen, maar toen wel binnen de kaders van de door BZK uitgezette lijnen.

En zo gaat het ook in diverse andere Europese landen. De minister van BZK is verantwoordelijk voor de algemene ordening van het openbaar bestuur. Deze minister formuleert bij het begin van iedere regeerperiode steeds opnieuw het algemene referentiekader waarbinnen bewegingen en verandering in het openbaar bestuur zich kunnen voltrekken. Daarbij wordt uitdrukking geven aan de basisbeginselen van het Nederlandse constitutionele organogram of aan wijziging van die ordeningsprincipes.

Voor de komende kabinetsperiode is het zaak om in het regeerakkoord spijkerhard vast te leggen dat de minister van BZK deze rol met verve zal gaan vervullen. Daarbij helpt het om een ministeriële commissie of onderraad in te stellen waar alle draadjes samen kunnen komen. De wettelijke coördinerende rol van BZK kan tevens tot uitdrukking worden gebracht en nader worden geprofileerd in een medeondertekeningsbevoegdheid van de minister ten aanzien van alle zaken die het openbaar bestuur raken. Vaak is het openbaar bestuur een restpost in het regeerakkoord. Deze keer zou het anders moeten. Voor de woordvoerders BZK is er dus flink werk aan de winkel.