Meerschaligheid als ideale schaal

Over een maand zakt het aantal gemeenten onder de 400-grens. Vanaf 1 januari zijn er nog 393 en een jaar later zullen het er weer wat minder zijn. Gemeentelijke herindelingen zijn er al zo lang als er gemeenten zijn. En net zo lang worden er discussies gevoerd over de ideale schaalgrootte.

Die discussies staan in Nederland vaak grotendeels los van de inhoud. Het gevolg daarvan is polarisatie. En dat terwijl het juist de inhoud is die het noodzakelijk maakt dat we blijven kijken of we nog op de juiste schaal opereren. En het is ook juist de inhoud die ervoor zorgt dat daar geen eenduidig antwoord op te geven is.
 

De maatschappij verandert en wij kunnen als overheid niet achterblijven. De horizontalisering van de samenleving heeft onvermijdelijk gevolgen voor hoe het (lokaal) bestuur werkt. Bestuur, een woord dat juist heel sterk een verticale connotatie heeft. Van mensen aan het roer die de koers bepalen voor inwoners die lijdzaam moeten volgen. Voor een deel hebben bestuurders die rol van koersbepaler natuurlijk ook, maar onze inwoners dobberen daar al lang niet meer gedwee achteraan. Gelukkig maar. Zij hebben de riemen gepakt en roeien daarmee in het tempo en de richting die zij zelf willen. De rol van de overheid verschuift van besturen naar bijsturen, van de aanvoerder in het veld naar de coach aan de zijlijn.
 

Die verschuiving gaat niet vanzelf. De overheid is georganiseerd naar de hiërarchie van weleer, als een echte piramide. Maar onze samenleving is een netwerksamenleving. Een samenspel van mensen en organisaties die gelijkwaardig zijn aan elkaar. Ook in gemeenten moeten we de omslag maken van piramide naar netwerksamenleving. Dat betekent een meer faciliterende rol van de overheid en meer samenwerking met inwoners en organisaties, oftewel meer overheidsparticipatie en een politiek bestuur dat dicht bij mensen werkt. Tegelijkertijd verwachten diezelfde inwoners en organisaties terecht dat de overheid zo efficiënt mogelijk werkt.
 

Politiek bestuur en efficiency zijn verschillende grootheden. Overheidsparticipatie werkt goed als de overheid dichtbij is. In kleinere gemeenten kennen inwoners en politiek bestuur elkaar vaak beter dan in grote gemeenten. Ze weten elkaar te vinden en dat maakt de lokale democratie sterk. Je zou kunnen zeggen dat het ideaal is als een gemeente niet al te groot is. Tegelijkertijd hebben gemeenten, zeker de kleinere, elkaar nodig om bepaalde taken uit te kunnen voeren of efficiënter te kunnen werken. Het is dan juist ideaal als een gemeente groter is en meer slagkracht heeft. Dat zou dan juist wél pleiten voor herindelen.
 

Als je vanuit de inhoud kijkt naar wat de beste schaalgrootte is, dan zie je dat er helemaal niet zoiets is als ‘de ideale gemeentegrootte’. Als je vanuit de inhoud discussieert over schaal, dan leidt dat niet tot polarisatie maar tot een besef dat je dan altijd uitkomt op meerschaligheid. Dan kan de conclusie zijn dat het beter is om het bestuur dichtbij te houden en op andere fronten met buurgemeenten op te trekken in regionale samenwerkingsverbanden of zelfs over te gaan tot een ambtelijke fusie.
 

Zo lang er gemeenten zijn, zullen er herindelingen zijn. Maar onze veranderende maatschappij vraagt dat we daar met een andere blik naar kijken. Als je vanuit de inhoud kijkt, dan kan het niet anders dan dat onze netwerksamenleving consequenties heeft voor hoe gemeenten hun bestuur en hun ambtelijk apparaat organiseren. Vanuit de inhoud ben ik dan ook nieuwsgierig naar de herindelingen en ambtelijke fusies die nog in het verschiet liggen.

Jantine Kriens