‘Lokaal bestuur heeft vernieuwing nodig'

Opstelten na ruim 40 jaar besturen

Naast passie voor besturen heeft hij een grote liefde voor zijn geboortestad Rotterdam, van Feyenoord tot het Rotterdam Philharmonisch Orkest. Maar als ze tegelijk spelen kiest hij voor Feyenoord, de club die hij vorige week nog vergezelde in de uitwedstrijd naar Porto. Bij het 40-jarig bestaan van Binnenlands Bestuur interviewden wij hem over zijn bijna net zo lange loopbaan als burgemeester, mede naar aanleiding van zijn memoires; ‘Opstelten. Een leven in het openbaar bestuur.’

Spiegel
‘Toen ik voor het eerst burgemeester werd in 1972 kende het burgemeesterschap een andere positie. Ik ben meegegroeid met de functie, maar wel altijd iemand gebleven die leiding wil geven aan processen en resultaten boeken, zodat er dingen tot stand komen. Dat het burgemeesterschap een vak is dat je kunt leren, daar ben ik een voorbeeld van.’

‘Ik had in Leiden rechten gestudeerd en wilde per se burgemeester worden, daarom ging ik in mijn eerste baan al de tas van de burgemeester vasthouden, als hoofdcommies in Vlaardingen. Daarna werd ik het al snel zelf. Denk je dat je dan enig idee hebt wat het burgemeesterschap inhoudt? Welnee! Je denkt het te weten, maar vanuit de daadwerkelijke positie moet je jezelf gaan ontwikkelen en aan de slag gaan.’

‘Wie nu burgemeester wordt, heeft andere kwalificaties nodig. Dat het burgemeesterschap steeds ingewikkelder wordt, komt door de grote versnippering van de politieke partijen en de problematiek in steden. Je moet kwaliteiten hebben om te besturen, verbindend zijn en staan voor de democratische rechtsstaat. Het democratisch proces moet je als burgemeester goed waarborgen door ook ruimte te geven aan minderheden in de gemeenteraad. Toch is de belangrijkste taak van een burgemeester om het gezicht van de gemeente te zijn. Daarbij hoort om de job goed uit te kunnen voeren intervisie, coaching en luisteren naar de raad van anderen. Ook moet je af en toe kritisch voor de spiegel staan.’

Verkeerde inschatting
‘In deze communicatiesamenleving is de functie van boegbeeld en verbinder voor burgemeesters steeds belangrijker, het gaat dus echt om de persoonlijkheid van de burgemeester. Een heikel punt is dat iedereen denkt dat de burgemeester de baas is, maar dat ben je natuurlijk niet. Goed omgaan met die verwachting vereist enorme zorgvuldigheid, enerzijds om wethouders goed aan bod te laten komen en anderzijds toch de eigen positie te pakken. Veel problematiek in steden is natuurlijk ingewikkeld met onderwijs, veiligheid en inkomensongelijkheid als grote thema’s die nu spelen. Toch zou ik nu absoluut nog steeds de keuze hebben gemaakt om burgemeester te worden. Het is het mooiste ambt in het openbaar bestuur, mijn droombaan.’

‘Het gaat niet altijd goed. In het boek staat een aantal momenten waarbij ik te snel beslissingen nam, die verkeerd uitpakten. Een van die momenten is het ten onrechte terugsturen van een trein met Ajax-supporters op verdenking van rellen, bij de wedstrijd Feyenoord-Ajax in 2003, wat zelf weer resulteerde in flinke rellen. Dat was een kardinale fout. Ik zie mij nog aan het bureau thuis zitten toen de korpschef belde. Hij zei na een korte uitleg “We gaan de trein terugsturen” en ik zei direct: “Oké.” Toen had ik echt toch nog even moeten doorvragen. Je bent alleen niet gewend om tijdens operaties van de politie te zeggen: dat zou ik niet doen.

Maar het was wel een les dat we zulke situaties veel beter hadden moeten voorbereiden voordat je eventueel tot zo’n beslissing komt. Ook leer je ervan om langer na te denken voordat je beslist. Je moet echt je tijd nemen bij grote beslissingen. Even een kopje koffie drinken, je handen wassen of een rondje lopen en dan pas besluiten.’ ‘Maar zelfs als de burgemeester niet optimaal wordt geïnformeerd of deels verkeerd geadviseerd, heeft dat wat mij betreft geen directe gevolgen voor de adviseurs. Je hebt het er natuurlijk wel even goed over met elkaar, maar waar onder druk wordt gewerkt, worden helaas ook wel eens verkeerde inschattingen en fouten gemaakt. En die zijn achteraf vaak ook goed te verklaren, als zoiets nader onderzocht wordt zoals na rellen en rampen.’

‘Er lijkt nu een tendens te zijn dat hoge ambtenaren steeds meer zelf en persoonlijk door pers en politiek verantwoordelijk worden gehouden. Ik ben daar tegen. Mijn houding is altijd geweest; het gaat om degene die politiek verantwoordelijk is, die vangt de klappen op, niet de ambtenaar. Zo werkte het altijd, laat het in hemelsnaam zo blijven werken. Het gaat om de verantwoordelijkheid die burgemeesters, wethouders, ministers, staatssecretarissen, gedeputeerden en commissarissen van de koning hebben. Als je verantwoordelijk bent, pak je die verantwoordelijkheid en wijs je niet naar anderen zoals ambtenaren.’

Gekozen burgemeester
‘Als je het nader bekijkt, hebben we in Nederland natuurlijk goede burgemeesters. Toch heeft het lokaal bestuur wel vernieuwing nodig, een nieuwe impuls. Daarom pleit ik met volle overtuiging voor de direct gekozen burgemeester. Als je nu ziet dat na elke lokale verkiezingen de versnippering in de raad en de colleges steeds groter wordt, wees dan verstandig. Geef de belangrijkste persoon in het gemeentebestuur ook een eigen democratische legitimatie. Die kan alleen maar verkregen worden door direct gekozen te worden door de burgers van de stad.

De nieuwe impuls betreft dus niet de kwaliteit van de burgemeesters, maar hun positie. De aanvoerder van het team moet een steviger democratische legitimatie hebben. Nu wordt de burgemeester aangesteld door de raad en dat vind ik geen sterke positie. Daarmee is er een afhankelijkheid van de raad en ik vind de achterkamertjespolitiek bij burgemeestersbenoemingen zoals die nog steeds plaatsvindt echt niet meer van deze tijd.’

‘Ik ben dus voor een wijziging van het gemeentelijk bestel. Een burgemeester met een programma, die na verkiezingen eigen wethouders kiest en ook weer kan ontslaan. De burgemeester kan eventueel zelf weggestuurd worden via een afzettingsprocedure. De kracht van de media speelt daarbij een rol, ook dat zal blijvend van invloed zijn op het moderne burgemeesterschap en hun functioneren. Daar moet je mee om kunnen gaan en daarom zal ook niet iedereen geschikt zijn voor het ambt van gekozen burgemeester.’

‘Er zijn steeds meer vrouwelijke burgemeesters en dat werd ook tijd. Toch is er ook nog maar één vrouwelijke commissaris van de koning, dat is wel een beetje weinig. Dit terwijl vrouwen veel eigenschappen hebben die passen bij de commissaris- of burgemeestersfunctie, vooral in de verbindende sfeer zijn zij sterk. Ik heb ook in mijn colleges goed met vrouwelijke wethouders samengewerkt. Er is geen excuus meer om als vrouw geen burgemeester te worden.’

Echte beslissing
‘Het boek dat door Ron Meerhof over mijn loopbaan geschreven is, heb ik ook echt voor die nieuwe generatie bedoeld. Het boek beschrijft wat ik heb meegemaakt in mijn politieke carriere. Ik hoop dat het wat inzicht geeft over de diversiteit van het ambt van burgemeester, juist ook door de anekdotes en anderen aan het woord te laten. Als je nu in het publieke domein aan de slag gaat is het waardevol om te weten welke ontwikkelingen en welke historie daaraan ten grondslag ligt.

Als tip voor de volgende generatie die een loopbaan als burgemeester ambieert, wil ik zeggen; laat je beslissing dat je het wil worden, ook een echte beslissing zijn. Niet aarzelen. Laat je niet afleiden. Koers er op. Maak er geen geheim van. Laat iedereen het horen en laat je overal zien.’

Opstelten. Een leven in het openbaar bestuur door Ron Meerhof, De Bezige Bij, 2019, 26,99 euro