Limburg leek lelieblank

Misschien komt de klap in het gemeentehuis van Stein wel het hardst aan. Nog maar enkele dagen eerder hebben de ambtenaren van deze 26.000 zielen tellende gemeente een collega ten grave gedragen die op de werkplek was getroffen door een hartstilstand. Enige tijd om dit verlies te verwerken, is hen klaarblijkelijk niet gegund. Want nu staat opeens de rechter-commissaris op de stoep, met in zijn kielzog een aantal rijksrechercheurs, om de administratie te doorzoeken. Deze zelfde ochtend is bovendien een collega opgepakt omdat hij mogelijk corrupt zou zijn. ‘Een grote schok voor het bestuur en voor alle ambtenaren, ik kan niet anders zeggen’, verzucht burgemeester Anton Barske (GroenLinks).

 

Gedeelde smart is halve smart. Maar zo ervaren de Steinse ambtenaren het niet, als zij later op de dag vernemen dat ook bij de provincie Limburg en de gemeenten Maastricht, Heerlen, Nuth en Spijkenisse ambtenaren zijn gearresteerd en papieren in beslag zijn genomen. Dit is een zwarte dag voor iedereen - zoveel is duidelijk.

 

Shock

 

Voor commissaris van de koningin Léon Frissen en de burgemeesters komt de operatie niet als een verrassing. Zij zijn de avond tevoren gebeld. ‘Onder geheimhouding werd ik geïnformeerd dat er de volgende ochtend iets te gebeuren stond’, vertelt burgemeester Hubert Vos (CDA) van de gemeente Nuth. ‘Dat ging in algemene termen. Er werd gezegd dat het ging om een strafrechtelijk onderzoek door de rechter-commissaris, en dat het werkgerelateerd was. Meer kreeg ik op dat moment niet te horen.’

 

Voor verdere informatie zijn de burgemeesters in de dagen daarna aangewezen op de media. ‘Er is nog heel veel onbekend’, zegt burgemeester Toine Gresel (CDA) van Heerlen, ‘maar dat maakt het allemaal niet minder pijnlijk. Iedereen is een beetje in shock. We kunnen geen uitspraak doen over dingen die we niet weten. Maar áls er inderdaad iets fout is gegaan, dan hoop ik dat de Rijksrecherche de onderste steen boven krijgt. Zodat we de kieren en gaten kunnen dichten.’

 

Onbegrip en frustratie voeren bij alle betrokkenen de boventoon als deze ‘kieren en gaten’ in de organisaties ter sprake komen. Want de afgelopen jaren is over de hele linie veel tijd en energie gestoken in integriteitsbeleid. Elke gemeente is daar op haar eigen wijze mee bezig geweest. Maastricht zette nota bene specifiek in op integriteitsbevordering bij ambtenaren in de hoek van de bouw en infrastructuur. Er waren cursussen voor projectleiders en toezichthouders, procedures met betrekking tot het aanbestedingsbeleid werden aangescherpt.

 

‘Al sinds ik in 2002 aantrad in Maastricht, is integriteit een van de speerpunten’, zegt burgemeester Gerd Leers (CDA). ‘We wilden veel naar buiten, anderen de maat nemen, maar dan moet je zelf je organisatie ook op orde hebben. Ik durf te zeggen dat integriteit helemaal in de organisatie en in onze cultuur zit ingebakken. Maar het is net als bij de wielersport. Er wordt van alles gedaan tegen doping, maar toch zijn er altijd figuren die menen niet zonder te kunnen.’

 

Bij andere gemeenten overheerst dezelfde gedachte. Burgemeester Vos: ‘Ik ben in mei 2007 aangetreden in Nuth en sinds die tijd zijn we onder meer bezig geweest met aanbestedingsbeleid, een integriteitscode, een klokkenluidersregeling en een ambtseed. Ik heb álle ambtenaren de eed afgenomen. Dan houd ik een verhaaltje, en dan héb ik het over integriteit, over voorbeeldgedrag, over eigen verantwoordelijkheid, over het aannemen van geschenken. Ik denk niet dat we als gemeente veel meer kunnen doen.’

 

Crisisteam

 

Bij de provincie is het van hetzelfde laken een pak. Wim Weijnen, secretaris/algemeen directeur in Limburg, stelt dat integriteit een rode draad is binnen de provinciale organisatie. ‘Als je zíét wat wij op dat gebied hebben ontwikkeld: verplichte cursussen voor het management, we hebben de hele organisatie de ambtseed laten afleggen, integriteit is een vast onderdeel tijdens jaargesprekken en bij onderzoeken naar medewerkerstevredenheid. Mensen op risicovolle functies laten we rouleren. We hebben de zaak dusdanig op orde, dat het overdone zou zijn om nog meer te doen. Je kunt niet achter elke ambtenaar een politieagent zetten.’

 

Toch zinnen diverse gemeenten intussen wel op maatregelen. ‘Menselijke zwakte komt overal voor’, zegt burgemeester Barske van Stein, ‘maar toch lijkt het mij op zijn plaats om het integriteitsbeleid nog eens scherp tegen het licht te houden. Individuele fouten kun je nooit voorkomen, maar laten we er met zijn allen wel alert op zijn. En elkaar er vooral ook op aanspreken. Zo’n cultuur zou mij een lief ding waard zijn, al was het maar om onszelf te beschermen. We kunnen nu eenmaal niet allemaal lelieblank zijn.’

 

De gemeente Heerlen heeft een crisisteam gevormd, al wil burgemeester Gresel het niet zo noemen. Het team bestaat uit juristen, ambtenaren van personeelszaken en communicatieadviseurs. Zij moeten alle ontwikkelingen op de voet te volgen. Of er aanleiding is voor nader intern onderzoek, moet volgens Gresel komende tijd blijken.

 

Voor Spijkenisse is dit geen vraag meer. De gemeente heeft een forensisch accountant opdracht gegeven voor een onderzoek naar de interne procedures. ‘We willen weten of er in de uitvoering of met de naleving van de spelregels mogelijk iets mis is’, zegt gemeentesecretaris Joop Pol. Volgens Pol is dit mede van belang omdat de aangehouden ambtenaar met de link naar Spijkenisse, sinds ongeveer anderhalf jaar niet meer bij de gemeente in dienst is. Voor Spijkenisse werkte de man volgens Pol in de buitendienst, als opzichter. ‘We laten nu onderzoeken of er binnen onze organisatie communicatiekanalen zijn waarvan hij gebruik heeft kunnen maken’, aldus de gemeentesecretaris.

 

Maastricht wil afwachten wat het strafrechtelijk onderzoek oplevert. Gerd Leers: ‘Maar stel dat het allemaal waar is, dan moet je je afvragen hoe het nou kan dat iemand toch voor de bijl gaat. Is dat gekoppeld aan de functie? Dan moet je de protocollen en controlemechanismen nader bezien. Misschien moet je ze in regionaal verband met elkaar vergelijken, zodat je van elkaar kunt leren. Alles dichttimmeren kan niet, maar je kunt wel kijken naar de structuur.’

 

Winnaar

 

De omvang van de opdrachten die wegenbouwer Janssen de Jong in de betrokken gemeenten heeft uitgevoerd, verschilt sterk. In Stein gaat het volgens burgemeester Barske om niet veel meer dan straatwerk en het herstel van schade aan wegdek. ‘Het zijn geen grote projecten, maar dat maakt deze situatie natuurlijk niet minder ernstig.’

 

Van Spijkenisse kreeg de wegenbouwer de afgelopen jaren volgens gemeentesecretaris Pol vijf orders ter waarde van in totaal 750.000 euro. Volgens dagblad De Limburger ging Nuth sinds 2005 zes keer met het bedrijf in zee, en Maastricht negen keer. In Heerlen gaat het om zes projecten. Hierbij zit ook de aanleg van de zogeheten Binnenring, voor 28 miljoen euro.

 

Burgemeester Gresel van Heerlen omschrijft Janssen de Jong als ‘een bedrijf dat zeer actief is in heel Zuid- Nederland, en dat erom bekend staat dat het bij openbare aanbestedingen vaak als winnaar uit de bus komt’. De twee gearresteerde Heerlense ambtenaren waren volgens Gresel niet bij de afwikkeling van aanbestedingsprocedures betrokken. ‘Zij zaten in het onderhoudswerk, niet hoog in de organisatie.’

 

Heerlen heeft in 2006 de mogelijkheid onderzocht om Janssen de Jong uit te sluiten van gemeentelijke opdrachten, vertelt Gresel. ‘ Maar juristen hebben daarop toen negatief geadviseerd.’ Aanleiding was een affaire waarbij aan een ambtenaar bouwmaterialen zouden zijn geschonken. ‘Deze onregelmatigheid werd bij ons gemeld door het bedrijf zelf. Wij hebben dit vervolgens doorgegeven aan de Rijksrecherche, maar omdat die er niets mee deed, hebben wij toen zelf een recherchebureau ingeschakeld. Uiteindelijk hebben wij passende maatregelen genomen tegen deze medewerker - en ik laat in het midden welke dat zijn geweest. Het bedrijf heeft eveneens maatregelen genomen tegen een van zijn personeelsleden’, aldus Gresel.

 

Beroepsverbod

 

Inmiddels gaan in de Tweede Kamer stemmen op om hard op te treden tegen bedrijven die na de grote bouwfraude van enkele jaren geleden opnieuw de Mededingingswet overtreden. Zij zouden volgens de PvdA moeten worden uitgesloten van overheidsopdrachten. Werknemers die zich schuldig maken aan corruptie en omkoping moeten een beroepsverbod kunnen krijgen. Gerd Leers waarschuwt ervoor om niet door te slaan: ‘Moet je een heel bedrijf uitsluiten van opdrachten als misschien maar één werknemer fout is?’

 

Rest de vraag wat overheidsorganisaties zelf nog kunnen doen om de interne integriteit te bevorderen. Secretaris/algemeen directeur Weijnen van de provincie Limburg: ‘Blijf er altijd, altijd, altijd op hameren. Integriteit moet bij de mensen tussen de oren gaan zitten. En pas als je dingen een aantal keren vertelt, blijkt het te beklijven. Het management vervult daarbij een voorbeeldrol. Je moet duidelijk maken dat je integriteit net zo belangrijk vindt als de inhoud van het werk. Telkens weer.

 

De feiten 

 

• Zeven ambtenaren zijn vorige week dinsdag aangehouden op verdenking van het aannemen van steekpenningen. Volgens het openbaar ministerie worden zij verdacht van schending van hun ambtsgeheim. Vertrouwelijke informatie over infrastructurele projecten zou zijn doorgespeeld naar het wegenbouwbedrijf Janssen de Jong Infra.

   

• Het gaat om ambtenaren van de Limburgse gemeenten Heerlen (2), Maastricht, Stein en Nuth, een oud-medewerker van de Zuid-Hollandse gemeente Spijkenisse en een werknemer van de provincie Limburg.

   

• Drie managers en een voormalig financieel directeur van wegenbouwbedrijf Janssen de Jong Infra zijn aangehouden op verdenking van omkoping. Volgens het OM zouden personenauto’s, toegangskaartjes voor sportevenementen en concerten, buitenlandse reizen en etentjes in exclusieve restaurants aan ambtenaren zijn geschonken.

   

• Na de arrestaties werden de werkplekken van de arrestanten, hun woningen en vier vestigingen van het bouwbedrijf doorzocht. Hierbij werden honderd rechercheurs ingezet. Een grote hoeveelheid papieren werd in beslag genomen. Het OM verwacht dat het onderzoek, dat wordt uitgevoerd onder leiding van het landelijk parket, ‘nog geruime tijd zal duren’.

   

• Gelijktijdig onderzoekt de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) bij vijf Limburgse wegenbouwers mogelijke overtredingen van de Mededingingswet, ‘zoals prijsafspraken, marktverdelingsafspraken en gecoördineerde boycotacties’. Bij verscheidene ‘onaangekondigde bedrijfsbezoeken’ zette de NMa vorige week veertig mensen in.

   

• Janssen de Jong is ook in de mededingingszaak een van de verdachte bedrijven. Volgens NRC Handelsblad en dagblad De Limburger zijn de andere vier: Wegenbouw Limburg, Wegenbouw Roecx, BLM Wegenbouw en Mourik.

   

‘Waarom altijd Janssen de Jong?’

 

Burgemeester Gerd Leers van Maastricht vindt dat moet worden onderzocht waarom de marktpositie van Janssen de Jong bij middelgrote projecten in Limburg zo dominant is. ‘Bij middelgrote projecten krijg je bijna altijd te maken met Janssen de Jong. Je moet de analyse durven maken hoe dat komt.’

 

Grote aannemers hebben kennelijk geen belangstelling en kleine bedrijven kunnen deze projecten vaak niet aan, stelt Leers. Dit laatste is volgens hem mede een gevolg van het feit dat diverse kleine projecten dikwijls worden gecombineerd tot één opdracht. ‘We bouwen niet één rotonde, maar we bouwen er gelijk zes.’

 

Het combineren van werk wordt volgens Leers wellicht mede veroorzaakt door de ‘vaak nodeloos ingewikkelde’ aanbestedingsprocedures. Hij is daarom voorstander van een andere manier van aanbesteden. ‘Waarom altijd concurreren op prijs, en niet op kwaliteit? Zeg tegen de markt: we hebben een verkeersprobleem, dit is ons budget, kom met een oplossing. Vervolgens toets je de voorgestelde oplossingen op veiligheid, uitstoot en andere relevante aspecten. Op die manier haal je de creativiteit uit de markt.’

 

‘Ambtenaar vroeg zelf om materiaal’

 

Bestuursvoorzitter Eric Krul van de Janssen de Jong Groep ontkent dat een van zijn werknemers in 2006 bouwmaterialen heeft geschonken aan een Heerlense ambtenaar. Volgens Krul had de ambtenaar hier wel om gevraagd, maar heeft zijn medewerker dit vervolgens intern gemeld.

 

‘Mijn informatie is dat de ambtenaar om materialen heeft verzocht’, zegt Krul. ‘Wij waren niet de initiërende, verleidende partij. Om die reden hebben wij dit incident zélf bij de gemeente gemeld. Het is onterecht dat dit nu als recidive in de publiciteit komt. Dat werpen wij verre van ons. Er worden dingen opgerakeld waartegen wij ons heel moeilijk kunnen verdedigen.’

 

Krul heeft er ook moeite mee dat verscheidene burgemeesters de dominante marktpositie van Janssen de Jong in Limburg ter discussie stellen. ‘Dat slaat helemaal nergens op, dit is geen zuivere discussie. Wij streven een redelijk marktaandeel na in diverse regio’s. Wat wij in Zuid-Limburg verdienen, wijkt niet af van de marges elders.’

 

Bedrijven uitsluiten van opdrachten wijst Krul af, individueel opgelegde beroepsverboden juicht hij toe. ‘Diegenen die zichzelf buiten de wet plaatsen, moeten daarvoor worden gestraft. Anderen mogen daarvan niet de dupe worden.’

 

Regieraad: ‘Een incident’

 

De Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) heeft enkele maanden geleden al duidelijk gemaakt dat de bouwsector volgens haar nog altijd niet brandschoon is. In september vorig jaar concludeerde de NMa na een opinieonderzoek onder ruim 500 respondenten uit de bouwwereld dat ‘er aanwijzingen zijn dat prijsafspraken nog niet geheel tot het verleden behoren’.

 

Voorzitter Hans Blankert van de Regieraad Bouw houdt zich liever vast aan een andere conclusie uit hetzelfde onderzoek: ‘De aanpak van de bouwfraude heeft geleid tot een andere manier van werken in de bouwsector als geheel.’

 

De Regieraad werd in 2004 door het kabinet ingesteld ‘om een veranderingsproces in de bouw op gang te brengen’. Blankert: ‘Ik heb wel even wat minder parlementaire uitdrukkingen gebruikt toen ik van deze nieuwe zaak hoorde. Maar dit is een incident. Ik kan met twee vingers in de lucht verklaren dat voorvergaderingen en prijsafspraken niet meer voorkomen; dát is het algemene beeld. Maar je kunt het niet tegenhouden als iemand toch willens en wetens buiten de pot piest.’