Lelijk eendje zoekt onderdak

De twee vorig jaar aangestelde wethouders in Millingen aan de Rijn zijn pensioengerechtigd, en zullen nooit een beroep op wachtgeld hoeven te doen. Niet dat ze daarop geselecteerd zijn, maar prettig is het wel voor een gemeente die zichzelf wil opheffen omdat zij ondanks sober beleid niet uit de rode cijfers komt. Een gemeentebestuur dat zichzelf wil wegbezuinigen, is dat een noviteit in bestuurlijk Nederland? Marianne Schuurmans (VVD), sinds anderhalf jaar burgemeester van de Gelderse artikel 12-gemeente, zou het zo gauw niet weten. Wel is duidelijk dat opheffing van het gemeentebestuur en de gemeenteraad een besparing oplevert van 700 duizend euro per jaar, zegt ze. Dat is meer dan de helft van het tekort op de begroting.

Hoe eerder Millingen schuldenvrij is, des te betere kaarten heeft het aan Duitsland grenzende rivierdorp als fusiepartner, denkt Schuurmans. Millingen is in het Rijk van Nijmegen al een jaar bezig zich ‘uit te huwen’, maar zowel Heumen, Ubbergen als Groesbeek houdt de boot af. ‘Als je twee lijken in één graf stopt, is er nog geen leven’, luidt de plastische verklaring van Ubbergens burgemeester Paul Wilbers (PvdA). Voorlopig kiest hij alleen voor ambtelijke samenwerking met Millingen. Dat geldt ook voor Heumen én voor Groesbeek, dat nu al alle ambtelijke taken voor Millingen uitvoert.

De Rijngemeente met 5.900 inwoners betaalt daar jaarlijks 3 miljoen euro voor. Dat is goedkoper dan een eigen ambtenarenapparaat in stand houden. Vrijwel alle ambtenaren zijn in 2009 naar Groesbeek overgegaan, waardoor burgemeester Schuurmans elke ochtend in een leeg gemeentehuis komt. ‘Alleen de twee wethouders, de gemeentesecretaris en ik zitten hier nog. We zijn een uitzonderlijk college in dat opzicht.’ De 7 ton die het laten voortbestaan van college en raad kost, vindt Schuurmans een onacceptabel groot bedrag op de jaarbegroting van 9,8 miljoen euro. In een brief aan de provincie en minister Donner van Binnenlandse Zaken spreekt de burgemeester van ‘een luxe die wij ons niet meer kunnen veroorloven’, ook niet als de financiële situatie van Millingen na de artikel 12-periode wat verbeterd is. Een begrotingsscan van Rijk en provincie geeft aan dat de gemeente straks opnieuw in het rood zal wegzakken. Op zich is dat curieus, want Millingen verstrekt bijna geen subsidies, heeft de ambtenaren al wegbezuinigd en legt de inwoners relatief veel lokale belastingen op.

Die penningen vloeien echter weg doordat Millingen kampt met een vergrijzende bevolking, weinig werkgelegenheid en een overschot aan sociale huurwoningen. Dat betekent: veel inwoners met een laag inkomen, waardoor veel geld gaat naar de Wmo en de Wet werk en bijstand. ‘Heel wat meer dan we van het Rijk gecompenseerd krijgen’, zegt Schuurmans. ‘Wij lijken een nadeelgemeente te zijn. Uit de algemene middelen ontvangen we per inwoner 100 euro minder dan vergelijkbare gemeenten. De verdeelsleutel bij het uitkeren van Rijksgelden pakt voor kleine gemeenten erg nadelig uit. Jarenlang hebben we onze reserves kunnen aanspreken, maar die zijn nu uitgeput. Er moet dus een oplossing voor ons worden bedacht.’ Schuurmans rekent erop dat een gemeentelijke herindeling aan de oostflank van Nijmegen alsnog tot stand komt.

De provincie, inmiddels ervan overtuigd dat Millingen niet zelfstandig verder kan, treedt de komende maanden in overleg met de colleges van zeven gemeenten: Groesbeek, Ubbergen, Heumen, Millingen, Wijchen, Beuningen en Nijmegen. In het Gelderse regeerakkoord staat letterlijk dat ‘de provincie de regie op zich zal nemen of andere gerichte acties zal inzetten als gemeenten tegen problemen aanlopen die om een bovengemeentelijke oplossing vragen.’

Schaalsprong

VVD-gedeputeerde Jan Markink heeft in de besprekingen de rol van matchmaker, die de plooien tussen de gemeenten moet gladstrijken. Geen van die gemeenten betwist de noodzaak van schaalvergroting om kwalitatieve dienstverlening in de toekomst te kunnen blijven bieden. ‘Met de overname van de ambtelijke taken van Millingen hebben we al een schaalsprong gemaakt, waardoor we net iets beter personeel kunnen aantrekken’, zegt burgemeester Gerd Prick (PvdA) van Groesbeek. Op de lange termijn is een grote plattelandsgemeente aan de zuidoostkant van Nijmegen niet tegen te houden, meent Prick. ‘Maar nu is daar de tijd niet rijp voor.’

Groesbeek heeft met zorgvuldig beleid een forse financiële buffer (16,5 miljoen euro) opgebouwd en is benauwd dat dit ‘eigen spaargeld’ bij een herindeling in de gezamenlijke pot verdwijnt. ‘Daar komt bij’, zegt Prick, ‘dat een samengevoegde gemeente minder geld uit het gemeentefonds krijgt. Plus dat je verplicht bent één belastingregime te voeren. Dat kan betekenen dat onze burgers meer moeten gaan betalen.’

Op het financiële vlak moeten veel hobbels worden weggenomen, wil in Groesbeek draagvlak ontstaan voor een fusie met andere gemeenten, aldus Prick. Hij verwacht niet dat de provincie een herindeling zal opleggen, omdat minister Donner geen heil ziet in fusies die onder de burgers veel weerstand oproepen. Om die reden blies de bewindsman onlangs een herindeling in Noord- Limburg af. ‘Sowieso is een herindeling in dit gebied ondenkbaar zonder dat Ubbergen meedoet’, zegt Prick.

Ubbergen, centraal gelegen tussen Groesbeek en Millingen, hecht veel waarde aan de mening van haar bevolking. Volgens burgemeester Wilbers zijn de inwoners nog niet vergeten hoe Millingenaren jaren geleden volle mestwagens voor het provinciehuis in Arnhem leegkieperden, toen de rollen omgedraaid waren en Ubbergen het initiatief tot een fusie nam. ‘We hebben toen heel wat over ons heen gekregen. Wat we wel niet dachten! De politiek is kopschuw geworden. De stemming is: toen waren we niet goed genoeg en nú hoeft het niet meer.’

Wilbers heeft ook zakelijke argumenten: ‘Ons probleem als kleine gemeente is dat we sommige taken niet kunnen uitvoeren. Maar is herindeling daarvoor de oplossing? Onderzoek dat eerst, zeggen wij. Breng in kaart welke samenwerkingsvormen en bestuurlijk-organisatorische invulling voor de burgers in ons gebied de beste garanties zijn voor continuïteit en kwaliteit op korte en lange termijn. En dán zien we verder. Groesbeek, Millingen en Ubbergen hebben samen nóg maar 35 duizend inwoners. Voor een taak als ict is dat nog steeds te klein. Andere taken, zoals de brandweer, organiseren we ook in grotere clusters. Wat is dus de winst van een fusie met Millingen en Groesbeek?’ Zijn Millingse collega Schuurmans wijst op evidente efficiencyvoordelen, maar de Groesbeekse collegepartij VOLG zet daar vraagtekens bij. ‘Wat je wint aan efficiency, stroomt rechtstreeks weg naar de wachtgelden voor de afvloeiende ambtenaren’, zegt fractievoorzitter Sjef Reichgelt. Hij betoogt dat geen enkele gemeente ‘de armoede van de buren’ op haar bord wil. ‘Je kunt je organisatorisch met elkaar verbinden, maar daarvoor hoeven gemeenten niet hun zelfstandigheid op te geven.’

Paringsdans

De paringsdans op en rond de Zeven Heuvelen is in dagblad De Gelderlander al wekenlang een ongoing story, onlangs samengevat met de kop ‘Spook herindeling boven hele regio’. Gemeenten willen niet verder gaan dan samenwerkingsverbanden. Maar die vormen een bedreiging voor de lokale democratie van een kleine gemeente, meent burgemeester Schuurmans. ‘De gemeenteraad verwordt tot een soort Raad van Commissarissen die alleen nog het college controleert op de uitvoering van beleid. Zijn andere taak, wensen van de bevolking vertalen in beleidsvoornemens, verwatert. In grote samenwerkingsverbanden zijn de stemverhoudingen van gemeenten vaak niet gelijk. In een verband met bijvoorbeeld Nijmegen heeft een kleine gemeente weinig in te brengen. Dan zet je de raad buitenspel.’

Door de geldnood waarin Millingen verkeert, is de situatie nu al zo dat de leden van de gemeenteraad niet aan de verwachtingen van hun kiezers kunnen voldoen. ‘Stemmen heeft in een artikel 12-gemeente niet veel zin’, zegt Schuurmans. ‘Met weinig middelen kan het college alleen de vaste taken uitvoeren. Politieke kleur maakt dan niet meer uit. Sommige politieke partijen hadden bij de verkiezingen vorig jaar ook moeite om kandidaten te vinden voor het raadslidmaatschap. Hun taak is alleen nog controlerend.’

En ook dat staat onder druk door de samenwerkingsverbanden, zegt Schuurmans. ‘Als college zijn we nooit meer samen, bijna elke dag ben ik in de regio aan het praten over uitvoeringszaken. Belangrijke beleidsportefeuilles blijven zo buiten het zicht van de raad. In het begin gaat dat goed, maar er komt een moment waarop raden dat niet meer zullen accepteren.’

Over het delen van één ambtelijk apparaat met Groesbeek is Schuurmans ‘meer dan tevreden’, maar ook daar wreekt zich de grootste gemene deler. ‘De ambtenaren zeggen dat de uitvoering van beleid en taken voor hen complex en dus extra duur wordt als wij het anders willen dan Groesbeek. In de praktijk betekent dit dat wij soms beleidsvoornemens inslikken, alleen nog maar vanuit de verwáchting dat Groesbeek het zo niet zal willen. Ben je één gemeente, dan speelt deze beperking van beleidsruimte niet.’

De voordelen van een herindeling boven losse samenwerkingsvormen staan onvoldoende op het netvlies van de drie gemeenten die zij vruchteloos benaderde voor een fusie, meent Schuurmans. ‘De emoties laaiden meteen hoog op, en dat snap ik. Wij hebben een aardverschuiving veroorzaakt door opeens aan hun gemeentegrenzen te morrelen. Dat je dan ook nog artikel 12-gemeente bent en met een negatieve reserve komt aanzetten, maakt de schrik alleen maar groter. Minister Donner staat echter heus niet toe dat we gaan herindelen met onze huidige schuldpositie. Dat zal pas gebeuren als we gezond zijn.’

Consultatie

In tegenstelling tot de bestuurlijke situatie oogt het straatbeeld van Millingen juist levendig. Langs de Rijn worden fraaie dijkwoningen gebouwd, tegenover het gemeentehuis komt een nieuw appartementencomplex. Rondom de Heerbaan, de hoofdstraat, staan op krap 500 meter zes café-restaurants met elk een groot terras.

Millingen heeft een bloeiend verenigingsleven en aan middenstand ontbreekt het evenmin. Veel inwoners van de Duitse buurdorpen Bimmen en Keeken doen er hun boodschappen, maar ook mensen uit kernen van Ubbergen. ‘Wij zijn eigenlijk een centrumgemeente, maar omdat ons voorzieningengebied deels in Duitsland ligt, worden we bij de verdeling van de rijksgelden niet als zodanig aangeslagen’, zegt Schuurmans.

Toen zij in februari vorig jaar aantrad, benoemde de burgemeester het onderwerp herindeling direct tot belangrijkste punt op haar agenda. Door verzwaring van het aantal gemeentetaken en de geringere toelage van het Rijk voorzag Schuurmans financiële rampspoed voor kleine gemeenten en als gevolg daarvan opgelegde herindelingen. ‘Millingen wacht dat niet af’, sprak ze in haar inauguratietoespraak. ‘Als je wilt dat een samenvoeging slaagt, dan moeten de culturen overeenkomen.’

Gemengd huwelijk

Volgens het Groesbeekse raadslid Reichgelt lijken Ubbergen, Groesbeek en Millingen qua cultuur sterk op elkaar. Er zijn veel ‘gemengde’ huwelijken. Elke gemeente heeft weliswaar een ander dialect, maar alle drie hebben dezelfde Keltische oorsprong. De verwevenheid blijkt ook uit de aanwezigheid van aloude schutterijen, zegt Reichgelt. Ook natuurgebied De Gelderse Poort is een verbindend element. ‘Eén college kan de waarde daarvan beter uitdragen en waarborgen dan drie’, stelt burgemeester Schuurmans. ‘Als je elkaar in gezamenlijkheid kunt vinden, ontstaat er beleidsruimte en kun je in meer doen dan je wettelijke taken.’ Inmiddels heeft de provincie aangekondigd een nieuwe visie te willen opstellen over de bestuurlijke inrichting van het gebied rond Nijmegen. Het is ook daarom dat gedeputeerde Markink op consultatie gaat. Eveneens bij Marianne Schuurmans. In een leeg en hol klinkend gemeentehuis, dat nog elke ochtend open gaat, maar liever de deuren sluit. Niet dat het grensdorp dan komt te zitten met een leeg raadhuis. Schuurmans: ‘Het dorpshuis in Millingen is verouderd, we hebben dringend behoefte aan een nieuw. Voilà, ik kan geen mooier onderkomen bedenken dan dit gebouw.’