Geen Zonnekoning als burgemeester

Er wordt de laatste tijd vaker gehoord dat Nederland een direct gekozen burgemeester zou moeten krijgen. Dat betekent dat deze zijn waardevolle positie boven de partijen verliest, een groot goed in deze tijd. Bovendien schaadt een direct gekozen burgemeester het lokale stelsel van macht en tegenmacht.

Het is goed te beginnen met het besef dat een burgemeester lokaal gekozen wordt. Het is ruim twintig jaar de praktijk dat de Kroon de keuze van de gemeenteraad overneemt. Je kunt dan moeilijk nog zeggen dat de landelijke overheid selecteert. Dat maakt de huidige aanstelling een interessante combinatie tussen een lokale keuze en een landelijke bekrachtiging.

Dat neemt niet weg dat er druk ontstaat voor een door de samenleving gekozen burgemeester. In het kabinet zijn de meningen verdeeld. D66 is voor, de ChristenUnie tegen. Het CDA wil het laten zoals het is en de VVD nam er in het laatste verkiezingsprogramma geen standpunt over in. Buiten het kabinet zijn onder meer de PVV, Forum en 50PLUS voorstander.

Er zijn veel voordelen en nadelen van een direct gekozen burgemeester. In een overzichtswerk hebben we die al jaren geleden op een rij gezet, net als de voordelen en nadelen van twee andere aanstellingswijzen. Een argument tegen de direct gekozen burgemeester dat vaak over het hoofd wordt gezien, is de te dominante positie die dat oplevert. Op dit moment is het burgemeesterschap al een behoorlijke verzameling taken en verantwoordelijkheden. Zoals Niels Karsten en collega’s treffend stellen: ‘Stel je op landelijk niveau een bestuurder voor die de volgende functies combineert: ceremonieel staatshoofd, minister-president, voorzitter van de Staten-Generaal, minister van Veiligheid en ombudsman. Dat zou, vanuit het oogpunt van machtenscheiding, voor velen een onacceptabele stapeling van functies zijn. Toch kennen we op lokaal niveau wel degelijk zo’n ambtsdrager: de burgemeester.’

Momenteel is die verzameling lokaal werkbaar, onder meer vanwege een doorgaans beperkt aantal beleidsfuncties van de burgemeester en met name de rol van de gemeenteraad en daarnaast die van wethouders als tegenmachten. Als de burgemeester democratisch gelegitimeerd is, is het de vraag of hij zich nog veel aan de raad gelegen laat liggen. Zo zal in de gemeenteraad waarschijnlijk geen enkel raadslid aan de electorale populariteit van de gekozen burgemeester kunnen tippen. En ook vanuit het college is die tegenmacht niet te verwachten. Sterker nog, het is in het buitenland niet vreemd dat een gekozen burgemeester zijn eigen (wethouders)team samenstelt.

De burgemeester wordt nu door zowel inwoners als lokale politici doorgaans gezien als een betrouwbare boven de partijen staande bestuurder. De huidige aanstellingswijze is daarin cruciaal. In een verkiezingscampagne zal hij niet ontkomen aan meer stellingname in maatschappelijke debatten. Dat geeft hem profiel, maar zal na de verkiezingen er wellicht toe leiden dat mensen die niet op hem gestemd hebben, deze niet (direct) als hun burgemeester zien. We hebben kortom op dit moment een burgemeester die lokaal verkozen wordt, maar waarvan de bekrachtiging van de landelijke overheid hem of haar lokaal boven de partijen doet staan. In een tijd van maatschappelijke onrust lijkt me dat een groot goed. Niks is voor eeuwig, maar de komende tijd de burgemeestersaanstelling laten zoals hij is, lijkt me daarom verstandig