'Klokkenluiders helpen met steunpunt naar Brits model'

'Het is duidelijk dat een onafhankelijke onderzoeksinstantie die op basis van meldingen zelfstandig en onafhankelijk onderzoek kan doen naar vermeende misstanden ontbreekt', zegt de Nijmeegse hoogleraar bestuurskunde Michiel de Vries. Zijn Amsterdamse collega Ron Niessen, oud-ambtenaar die de Ien Dales Leerstoel vervult voor de kwaliteit en integriteit van de overheid: 'Er moet een instantie zijn die luistert en adequaat reageert. Daarom deel ik de aanbeveling van de commissie-Bovens om een instantie zoals de Britten hebben, te creëren. Buiten de overheid, maar wel met grote bevoegdheden. Met recht een steunpunt voor klokkenluiders.'

Mr. Pieter van Vollenhove, voorzitter van de Onderzoeksraad voor Veiligheid, vindt zo'n onafhankelijk instituut ook wenselijk. De Rotterdamse hoogleraar Margriet Overkleeft wijst er echter op dat een aparte commissie buiten de overheid waar ambtenaren meldingen kunnen indienen, zoals in Groot-Brittannië, een te lichtvaardig voorstel is. 'In Engeland staan er zeer hoge straffen op het naar buiten brengen van informatie door ambtenaren. Ik zou zeggen: je kunt niet zomaar wat lenen van de buren.'

Minister van Binnenlandse Zaken Ter Horst mag zich wel wat meer sterk maken voor de positie van klokkenluiders. Zij zou in het algemeen klokkenluiders wat meer moeten aanprijzen, zo vindt De Vries, en ambtenaren die het niet zo nauw nemen met de integriteit moeten hard worden aangepakt. Niessen: 'De minister zou wat meer kunnen doen aan management by speech. Spreek in het land. Zeg dat de klikker niet de matennaaier is.'

Zorgelijk

De PvdA-bewindsvrouw maakte vorige week duidelijk dat de huidige regelingen maar beperkt aansporen tot melden van misstanden binnen het rijk, provincie en politie. Bovendien is de rechtspositie van klokkenluiders te zwak. Ter Horst reageerde daarmee op een evaluatie van de positie van klokkenluiders door een commissie onder leiding van de Utrechtse hoogleraar Mark Bovens. Ter Horst noemde de bevindingen van Bovens 'zorgelijk'. Voor Van Vollenhove was het aanleiding om te pleiten voor een klokkenluidersfonds.

Hoogleraar Overkleeft meent dat er nog veel werk aan de winkel is, maar dat de minister niet moet overdrijven. Tweederde van de ambtenaren is bereid misstanden te melden, blijkt uit het onderzoek. De professor mist iets in de evaluatie. 'De onderzoeksjournalistiek. Dat is een belangrijke factor. Politici vinden het heel vervelend als ambtenaren lekken naar de pers, maar het is wel een effectief middel.'

Overkleeft noemt de regelingen zelf 'veel te bureaucratisch', maar waarschuwt ervoor te veel te verwachten van een herziening. Ter Horst noemde op sommige terreinen, zoals het melden van financiële belangen, nevenfuncties en het afleggen van verantwoording hoe het integriteitbeleid wordt aangepakt, het resultaat 'teleurstellend'. Niessen snapt wel waarom Ter Horst de uitkomsten van Bovens zorgelijk noemt. 'De drempels die worden opgeworpen zijn te hoog. De toegang is te beperkt. Er moet sprake zijn van een ernstige misstand. Dat is veel te zwaar. Ook mogen ex-werknemers geen beroep op doen op de regeling.'

Hij ziet de aanbevelingen van Bovens als positieve aanzetten om de praktijk van het klokkenluiden te verbeteren. Daarin staat tevens dat de kring van ambtenaren die misstanden mogen melden verruimd moet worden en dat geldt ook voor het begrip misstand. Niessen vindt ook dat de Commissie Integriteit Overheid extra onderzoekscapaciteit moet krijgen. Dat zou volgens hem de mogelijkheden vergroten voor klokkenluiders om het vertrouwen in de commissie te vergroten. Bovens stelt vast dat deze commissie niet uit de verf komt. Niessen: 'Het zou mooi zijn als er in de Commissie Integriteit Overheid stevige bestuurders zouden zitten, die kunnen zeggen: de positie van deze klokkenluider is onmogelijk geworden, het is een prima vent of vrouw, die bevelen we aan bij een andere overheid.'

De aanbeveling van Bovens dat de Nationale Ombudsman de Commissie Integriteit Overheid zou kunnen vervangen, wijst Niessen af. 'De ombudsman is er voor conflicten tussen burgers en overheid. En niet om zich te bemoeien met interne kwesties bij overheidsinstanties. Bovendien geldt bij de ombudsman het zogenaamde kenbaarheidvereiste: het betrokken overheidsorgaan moet wel wéét hebben van de klacht en in de gelegenheid worden gesteld om zelf de eigen fouten te verbeteren. Nou, laat dan de Commissie Integriteit Overheid maar bestaan, want die kan meer waarborgen bieden op het punt van anonimiteit van de klager.'

Ruim de helft vertrouwt op effect klokkenluiden

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten is blij met het rapport en de aanbevelingen van de commissie-Bovens. De gemeentekoepel gaat kijken hoe de klokkenluidersregelingen beter bekend worden bij ambtenaren. Voor de sector Gemeenten heeft de VNG een eigen commissie ingesteld. Deze commissie verschilt van de Commissie integriteit overheid (Cio) die werkzaam is voor rijk, defensie, politie en provincies. De gemeentelijke commissie voorziet wel in de bescherming van de anonimiteit van de klager/klokkenluider. Uit de enquête bij het onderzoek van Bovens blijkt de meeste ambtenaren (67,5 procent) ervan doordrongen is dat zij bij een interne melding de leidinggevende of eventueel een interne vertrouwenspersoon kunnen benaderen. Bemoedigend noemt de VNG ook dat ruim vijftig procent van de ambtenaren er vertrouwen in heeft dat er dan ook echt iets aan de misstand wordt gedaan.

Prijs voor burger

Binnenlands Bestuur en Dagblad van het Noorden reiken in oktober de Philip Brouwer Integriteitsprijs uit aan een burger wiens inzet de meeste invloed heeft gehad op de integriteit van de overheid. Redacteur van Binnenlands Bestuur Philip Brouwer overleed 21 oktober 2007 plotseling op 45-jarige leeftijd. De tweejaarlijkse prijs is ter nagedachtenis aan hem in het leven geroepen. Het werk van Brouwer stond veelal in het teken van integriteitskwesties in het openbaar bestuur.