Kinderen van de VNG

BNG: zelf ook bijna 100

Wat nu de Bank Nederlandse Gemeenten (BNG) heet, werd zelf twee dagen voor kerst 1914 opgericht als de Gemeentelijke Credietbank. Jacob Simons, op dat moment Haags wethouder en directeur van de VNG, wordt tot directeur van de bank benoemd. De bank plaatst zijn startkapitaal van 45.000 gulden bij 37 gemeenten. De boreling moet dan nog een duidelijker missie krijgen. Al in 1922 besluiten De Nederlandsche Bank, het Rijk en de VNG tot het losweken van de bank en de Vereniging.

Hoewel de organisatie sindsdien slechts informele banden met de VNG heeft gehad, zijn er in de geschiedenis van BNG parallelle ontwikkelingen te bespeuren met andere organisaties en bedrijven met wortels in de VNG. De bank staat onder strikt ambtelijk toezicht, tot het ministerie van Financiën in 1922 besluit dat het betalingsverkeer tussen rijksoverheid en gemeenten in BNG dient te worden samengebracht. In de jaren daarop opent iedere gemeente er een rekening en wordt de bank het centrum van de kasstromen tussen gemeenten en Rijk, die voortaan ook het eigendom delen.

Een verstrekker van langlopende kredieten wordt de bank pas echt tijdens de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. Als het bedrag aan uitstaande leningen 33 miljard gulden is, medio jaren zeventig, raakt de bank haar monopoliepositie kwijt. BNG moet concurreren met commerciële banken en richt zich in toenemende mate ook op de kredietverstrekking aan andere sectoren die het publieke belang dienen, zoals de woningcorporaties en de zorg – branches waarin de geldstromen gigantisch zijn.

Mede daardoor ontwikkelt de bank zich tot de vierde van Nederland, gemeten in de omvang van het balanstotaal. De banden met de VNG zijn nooit geformaliseerd, al hebben voorzitters van de VNG-directieraad al jaren zitting in de Raad van Commissarissen van de bank. BNG staat aan de vooravond van het eigen honderdjarig bestaan, dat over twee jaar zal worden gevierd.

Feiten & Cijfers
Balanstotaal: 90,8 miljard euro
Jaar van oprichting: 1914
Aantal werknemers ultimo 2011: 278 fte.

Deloitte: hofboekhouder gemeenten
In 1914 richt de nog jonge VNG het Centraal Bureau van Verificatie en Financieele Adviezen op. In een tijd dat de grotere gemeenten hun eigen accountantsdiensten binnenshuis oprichtten, vervulde dit Verificatiebureau – zoals het in de ambtelijke volksmond is gaan heten – deze diensten voor de kleinere gemeenten, die het aan middelen ontbrak om die expertise zelf op te tuigen. In 1955 waren 950 gemeenten bij het accountantskantoor van de VNG aangesloten. Tot in de jaren tachtig was van een echte boekhouding geen sprake – verificatie hield in wat de naam impliceert: controleren of de opgetelde bedragen op bonnetjes en facturen overeenkomen met wat zich in de gemeentelijke kas bevindt.

Eind jaren tachtig komt de professionalisering op stoom. De markt voor accountantsdiensten voor overheden wordt in 1987 geprivatiseerd – met dat besluit verzelfstandigt ook het Verificatiebureau onder de naam VB Accountants. De organisatie zet een accountmanagementteam op en moet met grote internationale accountancykantoren concurreren om haar grote gemeentelijke klantenbasis te kunnen behouden. De grote vier accountancy’s zien in de zakelijke markt op dat moment geen groei meer, en de braakliggende gemeentemarkt vormt een lucratieve groeisector. De concurrentie noopt VB ertoe om zich eind jaren negentig bij een grote speler aan te sluiten, maar niet dan nadat bestuursvoorzitter Bob van Nes certificaten van aandelen aan zijn personeel beschikbaar heeft gesteld.

Na een korte overnamestrijd tussen KPMG en Deloitte trekt de laatste aan het langste eind. Nadat de aandeelhouders van VB Accountants – management en personeel – instemmen met een verhoogd bod, neemt Deloitte in 1998 het roemruchte bedrijf over en claimt sindsdien marktleiderschap als hofboekhouder in de markt voor gemeenten. Binnen de marktgroep Lokaal en Middenbestuur van Deloitte werken nog altijd ruim 350 werknemers die bij 202 gemeenten de boekhouding controleren of adviesdiensten verrichten. Bonnetjes en facturen optellen is daar niet meer bij…

Feiten & Cijfers
Jaar van oprichting: 1914
Jaar van verzelfstandiging: 1987
Overgenomen door Deloitte: 1998
Omzet 2010/2011: < 40 miljoen euro (Marktgroep Lokaal en Middenbestuur)
Aantal werknemers: plm. 350 fte (Marktgroep Lokaal en Middenbestuur).

CIB: Van steenkool tot papier
Toen in 1937, na de economische krach van dat decennium, een dozijn burgemeesters in VNG-verband besloot gezamenlijk steenkolen in te kopen, legden zij zonder het te beseffen de basis voor het Centraal Inkoop Bureau (CIB). Het CIB, kort daarop door de VNG formeel opgericht, kon de steenkolen voor de verwarming van de vele gemeentehuizen van zijn leden goedkoop inkopen en breidde zijn inkoopmacht al snel uit: in de eerste catalogi van het CIB staan naast kantoorartikelen ook kleding, staalpartijen en schoolbenodigdheden.

Toen de VNG medio jaren nul de stofkam door zijn investeringen haalde en besloot alle werkmaatschappijen die niet met de kernmissie van de organisatie te maken hebben, af te stoten, stond ook het CIB in de etalage. De VNG verkocht CIB BV in 2006 aan ondernemer Ewout van Haeften, twee zakenpartners van hem en de private-equitymaatschappij Dolphin Capital. Na uitkoop van de investeringsmaatschappij en zijn twee zakenpartners is Van Haeften nu enig aandeelhouder en directeur van het CIB.

Sindsdien is CIB inzetbaar als centraal inkoper voor gemeenten en bedrijven. Het grote verschil met andere leveranciers van kantoorartikelen komt voort uit de wortels die het bedrijf in de gemeentelijke geschiedenis heeft. Zo bezit CIB de octrooien van enkele speciaal voor het gemeentelijke basisloket ontwikkelde producten. De voornaamste daarvan is het zogeheten ‘gemeentelijk beveiligd papier’. Dit papier is voor de verzelfstandiging door de VNG ontwikkeld voor gemeentelijke documenten, zoals uittreksels uit het basisregister. Het is met microteksten en watermerken beveiligd tegen illegaal kopiëren. Enkele van de patenten op dit papier zijn eigendom van CIB, dat hiermee een unieke positie op de kantoorartikelenmarkt bezit – volgens Van Haeften gebruikt 70 procent van de gemeenten papier van het CIB.

Toch komt eenvijfde van de omzet van het CIB niet van gemeenten. Een belangrijke nieuwe markt vormen de advocatuur en het notariaat – waarvan laatstgenoemde net als gemeenten wettelijk onder de Archiefwet valt. De documentatie moet aan dezelfde voorwaarden voldoen als die van gemeenten.

Feiten & cijfers
Jaar van oprichting: 1937
Jaar van verzelfstandiging: 2006
Omzet 2011: 6 miljoen euro.
Aantal werknemers 2011: 14 werknemers

SGBO: Kraamkamer gemeentecijferaars
In de jaren zestig richtte de VNG haar eigen onderzoeks- en adviesbureau op, onder de naam SGBO, ofwel Sociaal-Geografisch Beleidsonderzoek. Dit orgaan, dat zich ontwikkelde tot het bureau voor de statistiek van de vereniging, deed onderzoek binnen de vooral bestuurskundige en sociaal-geografische sectoren waarin gemeenten actief waren: openbare werken, milieu, ruimtelijke ordening en de eigen bestuursdienst. SGBO staat vanouds bekend als de kraamkamer van het openbaar bestuur en de wetenschap: veel cijferaars die bij SGBO aan de slag gingen, vonden later emplooi in die sectoren.

In 2007 kocht de uit het Verificatiebureau ontstane adviesbureau BMC Groep het onderzoeksbureau voor 1,1 miljoen euro, zo blijkt uit het VNG-jaarverslag van dat jaar. BMC was vooral geïnteresseerd in de toegepaste onderzoeksexpertise van SGBO – een vak waarin het adviesbureau tevergeefs geprobeerd had zichzelf te ontwikkelen. Bovendien kwamen de voorwaarden die VNG aan de verkoop stelde BMC-directeur Albert Jansen goed uit. VNG wilde een verkoop van SGBO met instandhouding van de arbeidsvoorwaarden voor het personeel. Het SGBO-personeel viel onder de Rechtspositieregeling Rijk: de arbeidsvoorwaarden van SGBO’ers waren dezelfde als die van echte ambtenaren. Het maakte het voor BMC mogelijk om senior-ambtenaren te interesseren voor een carrière in de consultancy, zonder dat ze bij die overstap de betere secundaire arbeidsvoorwaarden van hun ambtenaren-cao zouden hoeven verliezen.

Onder BMC zou SGBO zich meer richten op het doen van benchmarks bij gemeenten – iets waarin de organisatie zich in haar eerdere geschiedenis al nadrukkelijk gespecialiseerd had. Ook na de overname door BMC Groep bleef SGBO een kraamkamer. De merknaam bleef bestaan en bestaat nog altijd, de bestaande benchmarkingactiviteiten van andere BMC-dochters zijn bij het label ondergebracht en als gevolg daarvan telt de loonlijst van de organisatie ondanks de crisis een vrijwel onveranderd aantal werknemers.

Feiten & cijfers
Jaar van oprichting: 1964
Jaar van overname door BMC: 2007
Omzet 2011: 2,5 à 3 miljoen euro
Aantal werknemers 2011: 25 werknemers.

BING: Gemeentelijk vertrouwenspersoon
Een van de laatste door de VNG afgestoten nevenactiviteiten betreft het Bureau Integriteit Nederlandse Gemeenten (BING). Dit bureau, in 2004 door de VNG en de drie huidige, in de adviesbranche geschoolde aandeelhouders opgericht, is in 2008 van de VNG losgeweekt. Het bureau vond zijn oorsprong in het besluit van de gemeente Amsterdam om de eigen integriteitsonderzoeken en evaluaties van de interne bestuursdienst over te hevelen naar een eigen integriteitsorgaan. In navolging van het Amsterdamse Bureau Integriteit besloot VNG met Peter Werkman, Emile Kolthoff en Jaap ten Wolde een overkoepelend bureau op te tuigen, waarvan VNG een krappe meerderheid – 51 procent – van de aandelen zou bezitten.

Dat belang in BING, zoals het nieuwe orgaan heette, stond drie jaar later al in de etalage. In die korte tijd wist het bureau een naam op te bouwen als onafhankelijk adviseur en onderzoeker bij alle, voornamelijk procedurele, geschillen waarbij de ambtelijke of politieke top niet zonder onderzoeksrapport kon. Voorbeelden naast het integriteitsonderzoek zijn fraudeonderzoek, bestuurlijk juridisch onderzoek, bedrijfsrecherche, screening van kandidaten voor bepaalde functies en steeds vaker onderzoek naar ongewenste omgangsvormen. De klantenkring beperkte zich kort na de oprichting al niet meer tot de gemeenten, maar omvatte ook provincies, onderdelen van het Rijk, waterschappen, en ook organisaties met een publieke taak, zoals woningcorporaties, onderwijsinstellingen en zorginstellingen.

En dat is na de verzelfstandiging nog steeds zo. Feitelijk verkocht VNG in 2008 haar meerderheidsbelang aan de drie andere aandeelhouders, en volgens een van hen, directeur Werkman, is daarmee alles gezegd. De missie, de doelgroep en het aantal werknemers zijn onveranderd gebleven. De enige verschillen? De tarieven die BING kan heffen, staan vanwege de crisis onder druk. Bovendien denken gemeenten om diezelfde reden langer na eer ze een integriteitsonderzoek instellen. Maar verder, zo stelt Werkman, ‘zijn wij niet een ander bureau geworden.’

Feiten & cijfers
Jaar van oprichting: 2004
Jaar van overname door Werkman, Kolthoff en Ten Wolde: 2008
Omzet 2011: onbekend (Omzet 2007: 1,3 miljoen euro)
Aantal werknemers 2011: 13 werknemers.

Leeuwendaal: Gemeentelijk p&o-consultant
Voor de gemeentelijke afdelingen personeelszaken had de VNG een eigen Bureau Personeelsbeheer en Organisatie. In 1966 ging dat bureau samen met het nog veel oudere Registratuurbureau – een afdeling die adviezen gaf voor archiefbeheer – en zo ontstond het Centraal Adviesbureau voor Organisatie, Documentatie, Registratuur en Personeelsbeheer. Afgekort ODRP, een afkorting die nog steeds bekend is van het bij veel gemeenten gebruikte gelijknamige functiewaarderingsprofiel. ODRP ontwikkelde zich in de jaren die volgden tot het gemeentelijk adviesbureau op het gebied van personeel en organisatie. VNG verzelfstandigde de organisatie in 1990. Het management, onder leiding van Derk Izaks en verenigd in de Stichting Management ODRP, richtte in dat jaar Leeuwendaal Advies op en zette zo enkele activiteiten die uit ODRP voortkwamen voort. De registratuurafdeling van ODRP werd in 1996 aan boekhouderskantoor Ernst & Young verkocht en Leeuwendaal beperkte zich voortaan tot het verstrekken van p&o-advies aan publieke organisaties.

Dat laatste doet Leeuwendaal nog steeds. De huidige eigenaars, voormalig directieleden van marktonderzoeksbureau TNS/Nipo Edward Hermans en Arjen Kuijten, kochten het bedrijf in 2008 en voegden het een jaar later samen met onderwijsadviesbureau Vos/ABB. Sindsdien is de Leeuwendaal Groep een leverancier van juridisch en organisatie-managementadvies aan semi-publieke instellingen en overheden. Functiewaarderingen zijn een onverminderd belangrijk product voor Leeuwendaal.

Niettemin heeft de economische crisis het profiel van de organisatie flink opgeschud. Volgens directeur Hermans komt 70 procent van de huidige omzet van Leeuwendaal uit ‘producten en diensten die wij in 2008 niet aanboden.’ Sinds de eerste gemeentelijke bezuinigingsronde is de behoefte aan interim-managers, professionals in detachering en andere externen ingeklapt. Ook assessments die Leeuwendaal nog altijd veel uitvoert, hebben volgens Hermans tegenwoordig nauwelijks nog met de selectie van nieuwe werknemers te maken – eerder met reorganisaties als aanleiding.

Toch is de omzet van Leeuwendaal in 2010 verrassend stabiel gebleven en in 2011 zelfs gegroeid. Dat heeft te maken met de specialistische niche die het bureau aan zijn VNG-wortels ontleent.

Feiten & cijfers
Jaar van oprichting: 1990
Jaar van overname door Hermans en Kuijten: 2008
Omzet 2011: 17,1 miljoen euro
Gemiddeld aantal werknemers: 140.

Correctie uit BB13: In het artikel 'Kinderen van de VNG' in BB11 (1-6-2012) is een fout geslopen. Het balanstotal van BNG is per ultimo 2011 niet 90,8 miljard, zoals gemeld, maar 136 miljard.