Kern van het probleem

Victor Eiff, directeur van de Rekenkamer Amsterdam, reageerde op die beschouwing en merkte op dat ik een aantal zaken zou zijn vergeten, waaronder betekenis en strekking van de wettelijke bepalingen over nevenfuncties en stemonthouding. Juist is dat in deze beschouwing deze bepalingen ongenoemd bleven, maar ik heb ze beslist niet over het hoofd gezien en zelfs als uitgangspunt genomen. Indien Eiff wil betogen dat de manier van omgang met deze wettelijke normen uitgangspunt moet zijn, dan raakt hij daarmee de kern van het probleem.

Wat is namelijk het geval. Jarenlang bevatte de Gemeentewet een duidelijk regime voor nevenfuncties, stemonthouding en verboden handelingen. Met name de regels over stemonthouding en verboden handelingen werden strikt toegepast en wel vanuit de gedachte dat het functioneren van volksvertegenwoordigers niet al te zeer moet worden beperkt. Waar die beperkingen er wel zijn, moet maximale duidelijkheid en zekerheid bestaan.

Bij problemen is het vooral de kiezer die moet oordelen, alleen als er direct of indirect persoonlijke belangen zijn, moet een raadslid zich van stem onthouden of. Verboden handelingen moeten achterwege worden gelaten. Dat bijvoorbeeld de regeling van de verboden handelingen strikt wordt toegepast, wordt ook veroorzaakt door het feit dat de sanctie vergaand is en wel de mogelijkheid dat de positie van de volksvertegenwoordiger vervallen wordt verklaard. In dat licht is het begrijpelijk dat hier strikt moet worden geïnterpreteerd. De kern van het actuele probleem is nu dat door ongelukkige jurisprudentie van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State (de uitspraak Winsum) en door gemeentelijke gedragscodes het terrein van de verboden handelingen en stemonthouding enorm dreigt te worden uitgebreid.

Niet alleen belangenverstrengeling, maar ook de schijn van belangenverstrengeling moet worden voorkomen en de gedragscodes roepen daarnaast ook allerlei andere gedragsnormen in het leven. Die aanvullingen zijn tot op zekere hoogte wel acceptabel, maar er bestaat in de eerste plaats een steeds sterkere neiging om deze normen in te lezen in de regeling van de stemonthouding en de verboden handelingen. Deze neiging is niet acceptabel omdat ze strijdig is met strekking en betekenis van de wettelijke normen.

In de tweede plaats is het voor de buitenwacht niet duidelijk te maken wat het verschil is tussen handelen in strijd met juridische normen, dan wel strijd met politiek-morele normen uit de gedragscode; beide handelingen worden als even verderfelijk aangemerkt. Voor bijvoorbeeld de media maakt het niet uit of er sprake is van echte belangenverstrengeling of slechts de schijn daarvan. In beide gevallen wordt de staf gebroken over het handelen van de betreffende volksvertegenwoordiger of bestuurder.

Oppositiepartijen in gemeenteraden hebben ontdekt dat de normen uit de gedragscodes een effectief partijpolitiek strijdmiddel zijn. Indien je een bestuurder of politicus wilt treffen in zijn of haar functioneren, ga je op zoek naar de schijn van belangenverstrengeling en wie goed zoekt vindt altijd wel iets van deze aard. Het streven naar integriteit van bestuurders en volksvertegenwoordigers wordt door deze ontwikkeling ernstig geschaad. Het kaf is soms nauwelijks meer van het koren te onderscheiden. Er is dan ook alle reden om terug te keren naar het regime dat voorheen bestond en dat een goed en duidelijk kader biedt om politici en bestuurders enerzijds ruimte van handelen te geven en anderzijds te waken voor overtreding van de basisnormen van integriteit. Gedragcodes kunnen weliswaar een welkome aanvulling zijn op de wettelijke normen, wanneer de politiek-morele normen uit deze codes evenwel de interpretatie van deze wettelijke normen mee gaan bepalen, loopt de zaak geheel uit de rails.