Iedereen verdacht

Martijn Delaere is een prime suspect in de strijd tegen terrorisme, criminaliteit en alles wat vies en voos is. Zijn provider houdt zijn telefoon-, mail- en webgegevens vast voor overheidsinspectie, zijn bank geeft zijn gegevens weg en de politie filmt zijn Peugeot als hij de stad in rijdt. Videocamera’s volgen hem, hij wordt gefouilleerd en zijn vingerafdrukken komen in een centrale databank. Overheid en bedrijfsleven verzamelen naar lieve lust gegevens over onze Delaere. We leven in een glazen samenleving, zegt Jacob Kohnstamm, voorzitter van het College bescherming persoonsgegevens (CBP). En daar moet Delaere volgens een ruime meerderheid in het parlement in deze digitale wereld maar aan wennen. Of heeft mijnheer iets te verbergen?

 

Delaere heeft van alles te verbergen, zegt Ot van Daalen, voorzitter van de waakhond voor digitale burgerrechten Bits of Freedom (BOF) in Amsterdam. ‘Iedereen heeft wat te verbergen. Misschien niet voor een goedwillende overheid, maar wel voor een kwaadwillende overheid en in ieder geval voor zijn naasten en voor het bedrijfsleven. Hoe meer informatie over jou wordt verzameld, hoe kwetsbaarder jij wordt voor machtsmisbruik door de overheid, voor misbruik door het bedrijfsleven en voor chantage. Je hoeft geen crimineel te zijn om toch van alles te verbergen te hebben.’

 

CBP-voorzitter Kohnstamm: ‘Mensen die zeggen dat ze niets te verbergen hebben, kijk ik meewarig aan en ik denk: wat ontzettend treurig om te horen dat u zo’n saai leven hebt. Als mensen zeggen “van mij mogen ze alles weten”, dan bedoelen ze te zeggen dat de overheid haar gang mag gaan bij het opsporen van ernstige criminaliteit. Maar dat is een klein deel van de machtsmonopolistische overheid en heeft niets te maken met scholen, ziekenhuizen, sociale zekerheid of arbo.’

 

Veilige samenleving

 

Er gaat geen dag gaat voorbij of er valt wel iets nieuws te melden over de aantasting van onze privacy. Foto’s op de website Veroordeelden Gezocht, slimme energiemeters, blaastesten in uitgaansgebieden, elektronisch kinddossier, patiëntendossier, paspoort, kentekenherkenning, afluisterstatistieken, ov-chipkaart, biometrische pasjes - de lijst is eindeloos. Wat bezielt de overheid?

 

‘Ze wil de samenleving veiliger maken’, zegt Sybrand van Haersma Buma, CDA-justitiewoordvoerder in de Tweede Kamer. ‘Er zijn geen sinistere plannen. We kennen elkaar steeds minder en de overheid kent de burger ook minder. De veldwachter met zijn sabel komt niet meer langs - alsof dat trouwens geen inbreuk op de privacy was. Het is nodig om de burger op een andere manier wél te kennen en om de crimineel eruit te halen.’

 

Volgens Van Daalen van Bits of Freedom is het goedbedoelde betutteling die omslaat in een vervelende controlesamenleving. Van Daalen: ‘Alle risico’s in deze maatschappij moeten geminimaliseerd worden. Dat willen de burgers ook. Er gebeurt iets en meteen is er de roep om meer detectiepoortjes, om meer controles en meer regels. Politici springen daar graag op in.’

 

Risicomijding is leidraad voor het overheidsbeleid geworden en daaraan worden onze rechtsbescherming en privacy opgeofferd, meent D66-Europarlementariër Sophie in ‘t Veld. ‘In zo’n samenleving is iedereen een verdachte. Dat we in deze wereld digitale sporen achterlaten en dat de overheid die wil gebruiken om misdaad te bestrijden, is begrijpelijk.

 

Niet te billijken is hoe die gegevens nu worden gebruikt. Onze sporen worden gebruikt voor profiling en data mining. Inlichtingendiensten grasduinen net zolang in gegevensbestanden totdat iemand beantwoordt aan een profiel. En is daarmee verdachte. Dat is een volstrekte omkering van de bewijslast. Het raakt in de eerste plaats jonge moslimmannen. Even een statistisch feit: in 2008 werden in Europa 584 terreuraanslagen opgetekend, waarvan vier door moslimextremisten. De rest kwam van extreem-links, extreem-rechts, separatisten, dierenactivisten. Maar moslims zijn het slachtoffer van de profiling die iedereen blijkbaar heel gewoon vindt.’

 

Priemende ogen

 

Niemand ontsnapt meer aan de priemende ogen van de overheid en het bedrijfsleven. Maar dat de infrastructuur er straks is om alle privacygegevens aan elkaar te knopen, vindt Van Daalen nog wel het huiveringwekkendst. Want, zegt hij: ‘De overheid is nu nog enigszins te vertrouwen, maar niemand weet of dat in de toekomst zo blijft. Het is goed voorstelbaar dat er andere politici aan de macht komen die deze infrastructuur van controle willen inzetten voor hun eigen machtsdoeleinden.'

 

'Zo wil de PVV uitzoeken wat allochtonen kosten. Straks zijn er voldoende gegevens om te berekenen wat een individu kost. Mijn zorg is ook dat de overheid meer gebruikmaakt van haar bevoegdheden dan aan haar zijn toegekend. Deze zomer werd bekend dat de KLPD niet alleen mobiele telefoons afluisterde, maar ook sms’jes ontving, omdat sommige providers die twee niet konden scheiden. De sms’jes gingen ook naar de veiligheidsdiensten. Dat ging zo door zonder dat er een bevoegdheid voor was. De overheid neigt altijd tot dergelijke function creep: een programma is ontworpen om het ene doel te dienen en wordt vervolgens ingezet voor een ander doel.’

 

Waakhond Bits of Freedom herrees deze zomer door een flinke donatie van de Stichting Internet4all uit de as nadat het drie jaar geleden door gebrek aan middelen zijn lobby- en campagnewerk had moeten staken. ‘Geweldig dat ze er weer zijn’, juicht CBP-voorzitter Kohnstamm. BOF staat onder leiding van Van Daalen. Ex-directeur van XS4ALL Doke Pelleboer zit in het bestuur.

 

Vingerafdrukken

 

Er is alle reden voor nieuwe actie, vindt Van Daalen. Bijvoorbeeld tegen het afstaan van vier vingerafdrukken waarvan er twee niet alleen in een chip in het nieuwe paspoort komen, maar ook worden opgeslagen in een centrale databank die kan worden gebruikt voor opsporing. Van Daalen: ‘Een schandalig voorbeeld van inbreuk op onze privacy. Stel dat je in de gewone wereld een oproep zou krijgen om op het politiebureau je vingerafdrukken af te geven. Zou je dat doen? Je bent toch geen misdadiger?'

 

'Maar samen met de invoering van het nieuwe biometrische paspoort wordt er wel een centrale databank gecreëerd van de vingerafdrukken van alle Nederlanders. Van Europa moeten er alleen biometrische gegevens in het nieuwe paspoort zitten, maar Nederland gaat die gegevens ook gebruiken voor opsporingsdoeleinden. Dat is griezelige function creep.’

 

Het gespit in onze digitale privégegevens heeft groteske vormen aangenomen, meent Van Daalen: ‘Het Centraal Informatiepunt Onderzoek Telecommunicatie (CIOT) van Justitie krijgt per maand 250.000 verzoeken van politie, opsporingsdiensten en inlichtingendiensten om NAW (naam, adres, woonplaats)-gegevens bij telefoonnummers, IP-adressen en e-mailadressen. Dat zijn er drie miljoen per jaar! Het is gewoon het telefoonboek voor agenten.’

 

Ook CBP-voorzitter Kohnstamm vermoedt dat het opvragen van persoonlijke internetverkeergegevens standaard is geworden bij het opsporingswerk. Kohnstamm: ‘Maar of het wat oplevert? In Rotterdam is onderzoek gedaan naar interessante dossiers die al waren afgerond om te zien of het beter had gekund als er eerder gegevens over internetgebruik en e-mail beschikbaar waren geweest. Conclusie: had niets uitgemaakt. De onderzoekers zijn naar een paar hoofdcommissarissen gestapt, die zeiden: “Kan wezen, maar het is wel nuttig”. Na die gesprekken kwam de Erasmus Universiteit met het rapportje Wie wat bewaart die heeft wat. Ja, zo kan ik het ook.’

 

Telefoontaps

 

Een geliefkoosde bijzondere methode van opsporing in Nederland is de telefoontap. Justitie maakt er jaarlijks 25 miljoen euro voor over aan het ministerie van Binnenlandse Zaken. De KLPD voert voor politie, bijzondere opsporingsdiensten en marechaussee de telefoontaps uit. Een flink bedrag, maar daarvoor worden wel mooi 26.000 telefoonnummers afgetapt. Gemiddeld liepen er volgens minister van Justitie Hirsch Ballin in 2008 dagelijks 1.946 taps (die van de inlichtingendiensten niet meegeteld, want die zijn geheim).

 

Op de vraag van Kamerlid Van Haersma Buma of hij nut en noodzaak van de telefoontaps kon aangeven, antwoordde Hirsch Ballin: ‘Om nut en noodzaak van ingezette taps inzichtelijk te maken, zou in elk opsporingsonderzoek de rol van de tap achteraf nader onderzocht moeten worden. Ik zie daar geen noodzaak toe.’ Taps zijn effectief, zegt de minister, maar cijfers heeft hij niet.

 

Wat Van Haersma Buma betreft, leven de critici van het digitale speurwerk door de overheid in een wereld die niet meer bestaat: ‘We leven in een digitale samenleving. Als de wegen van de criminaliteit verschuiven, dan moet ook de wijze van opsporing verschuiven. Je kunt niet langer volstaan met verhoren en het aftappen van de telefoon, je moet computergegevens traceren. Naam, adres en woonplaats zijn niet langer genoeg, het gaat ook om het IP-adres.’ Er is volgens het CDA-Kamerlid niets onguurs aan de databank voor vingerafdrukken of de bewaarplicht voor internetverkeersgegevens (providers zijn verplicht om alle internet- en e-mailgegevens een half jaar en telefoongegevens een jaar te bewaren).

 

Van Haersma Buma: ‘Kohnstamm doet met het CBP belangrijk werk, maar hier voert hij een grachtengordeldiscussie. Burgers denken heel anders over privacy. Zij willen veilig kunnen leven. De overheid is democratisch gelegitimeerd. De politie wordt democratisch aangestuurd. Als de politiek bepaalt dat iets niet mag, dan draaien we de knop om en dan is het afgelopen. De overheid verzamelt digitale gegevens om onze samenleving veiliger te maken.’

 

DDR-denken

 

Bart de Koning, de auteur van het vorig jaar verschenen boek Alles onder controle, noemt die verzameldrift ‘DDR-denken’. De Koning: ‘De overheid wantrouwt iedereen. Je bent zogenaamd onschuldig, maar je zou zomaar een crimineel kunnen zijn. Belgegevens, parkeergegevens, reisgegevens, e-mailgegevens, internetgegevens; alles wordt bewaard. In de DDR werd de post opengestoomd en maakte de Stasi een kopietje voor het archief.'

 

'Schande, maar omdat het technisch kan, vinden we het normaal dat e-mailverkeer wel wordt bewaard. En denk je dat terroristen elkaar gaan zitten mailen? Ze openen een hotmailaccount en maken een conceptbericht dat overal in de wereld door de leden van de cel is op te roepen. De AIVD zit ook niet te wachten op bergen nutteloze informatie, maar het is een politiek dingetje, hè?'

 

'Politici roepen in hun onnozelheid van alles om kordaat over te komen. Minister Ter Horst die jubelt over camera’s op Schiphol die terroristisch gedrag kunnen herkennen. Een AIVD’er die achter mij zat tijdens de presentatie bij TNO, begon keihard te lachen. Eén van de vier jongens die zichzelf in 2005 opblies in de Londense metro, had net voor de aanslag nog ruzie over wisselgeld. Is dat typisch terroristengedrag? In Engeland heeft het ministerie van Binnenlandse Zaken de effectiviteit van vier miljoen videocamera’s onderzocht. Conclusie: de criminaliteit is niet gedaald. Maar toch worden er weer meer camera’s opgehangen.’

 

Volgens Europarlementariër Sophie in ‘t Veld maken mensen zich niet druk over camera- en internettoezicht omdat ze denken dat ze niet voor niets hun privacy opgeven. Ze verwachten er veiligheid voor terug. ‘En dat is natuurlijk niet zo’, zegt ze. ‘Negenennegentig van de honderd maatregelen zitten zo slecht in elkaar dat ze vooral schijnveiligheid bieden. Ook de commissie-Suyver is tot de conclusie gekomen dat de Nederlandse antiterreurmaatregelen slecht doordacht en onsamenhangend zijn.’

 

Oud-topambtenaar van Justitie Suyver adviseerde het kabinet deze zomer om een evaluatie uit te laten voeren naar samenhang, legitimiteit en effectiviteit van de antiterrorismewetgeving. Als alle maatregelen die de afgelopen jaren zijn genomen niet afzonderlijk, maar in hun geheel worden bekeken, is er volgens de commissie-Suyver namelijk op onderdelen ‘strijd met fundamentele vrijheden’.

 

Het kabinet heeft toegezegd de antiterrorismewetgeving te laten evalueren en heeft het wetsvoorstel bestuurlijke maatregelen nationale veiligheid (gebiedsgebod, persoonsverbod en meldingsplicht) in de ijskast gestopt. Tot groot ongenoegen van Van Haersma Buma die hierover in de Kamer nog een robbertje wil vechten met de ministers van Binnenlandse Zaken en Justitie. Het CDA-Kamerlid: ‘We hebben heel bewust wetgeving in de Kamer aangenomen, echt niet met onze ogen dicht. Met deze nieuwe wet zou de overheid kunnen ingrijpen voordat terroristen toeslaan.’

 

Van Haersma Buma vreest dat het kabinet de handdoek in de ring gooit door de behandeling van het wetsvoorstel bestuurlijke maatregelen nationale veiligheid te staken. Zou niet zo gek zijn, want ‘de overheid heeft de maximale snelheid ruimschoots overschreden’, zegt CBP-voorzitter Kohnstamm.

 

Hij vervolgt: ‘Op het terrein van politie en justitie zijn de verhoudingen uit balans geraakt. In een beschaafde samenleving mag de geweldsmonopolist pas bevoegdheden inzetten als de burger daartoe aanleiding heeft gegeven. De bewaarplicht voor verkeersgegevens is een voorbeeld waarbij de overheid te ver is gegaan. Feitelijk zegt ook onze overheid dat iedereen een verdachte kan worden.’

 

Onvermijdelijk

 

Burgers accepteren die argwaan ‘omdat zij het gevoel hebben dat het onvermijdelijk is’, aldus het CBP. Het college liet begin dit jaar onderzoek doen naar de vermeende ‘privacy-apathie’ in Nederland. Kohnstamm: ‘Als je mensen confronteert met wat de overheid en het bedrijfsleven over hen weten en in de toekomst nog meer zullen weten, dan schrikken ze zich het lazarus en raken in paniek. Vervolgens steken ze hun kop in het zand omdat ze vrezen als kluizenaar door het leven te moeten.’

 

Het is niet zo dat het CBP de andere kant opkijkt als de politiek de privacy van de burgers opoffert aan de strijd tegen criminaliteit en terrorisme en voor kennisdeling in de zorg, wil Kohnstamm gezegd hebben. ‘Wij geven advies over wetten en doen dat effectief en efficiënt. Wij zijn toezichthouder en geen actievoerder. We hebben vier ziekenhuizen en een arbodienst dwangsommen opgelegd omdat ze de Wet bescherming persoonsgegevens overtraden. Maar als de Tweede en Eerste Kamer en de minister na allerlei adviezen besluiten dat er toch een foute wet moet komen, dan staat er niet in onze statuten dat wij een staatsgreep moeten plegen.'

 

'Het CBP zou wel meer armslag moeten krijgen om boetes op te leggen, en ik pleit er ook voor dat burgers georganiseerd kunnen procederen bij het Europees Hof als ze vinden dat artikel 8 van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens wordt overtreden. Feitelijk wordt op basis van dat artikel in Duitsland door het federale gerechtshof in Karlsruhe privacywetgeving getoetst. Bij ons zijn de Eerste en Tweede Kamer de grondwettelijke toetsers’, aldus Kohnstamm.

 

Toezichthouder Kohnstamm en Kamerlid Van Haersma Buma komen elkaar dit najaar tegen als het CBP onderzoek doet naar de automatische kentekenherkenning door een aantal politiekorpsen. De korpsen IJsselland en Rotterdam-Rijnmond vissen sinds vorig jaar driftig in deze ‘virtuele slotgrachten’ rond Zwolle en in Rotterdam. Eén ding is duidelijk: Kohnstamm meent dat automatische kentekenherkenning wettelijk niet kan.

 

‘Wij vinden dat je niet zomaar kentekens van niet-verdachte mensen mag vastleggen, en we zijn tot de conclusie gekomen dat het stelselmatig bewaren van kentekens zonder dat er een redelijke verdenking bestaat tegen de eigenaar of bestuurder niet binnen de huidige wet past, nog los van de vraag of deze registratie nuttig en nodig is.’

 

Van Haersma Buma is groot voorstander van kentekencontrole rond de grote steden: ‘Vorig jaar heeft de politie op de A58 bij Zwolle 174 gestolen auto’s, 78 gevallen van mensenhandel en tien berovingen uit die virtuele slotgracht gevist. Mijn nummer mogen ze ook hebben. Een politieagent die langs de weg staat, kan ook mijn kentekennummer noteren. Kohnstamm vindt dat kentekengegevens niet opgeslagen mogen worden. Dat mag hij vinden, maar waar staat dat? Volstrekte onzin dat de overheid te ver gaat. In plaats van onafhankelijk te zijn, doet het CBP politieke uitspraken. Natuurlijk moet je informatie over kentekennummers kunnen bewaren voor opsporingsonderzoek.’

 

Geen bescherming

 

Nederlanders maken zich volgens Europarlementariër Sophie in ‘t Veld ten onrechte geen zorgen over het gebruik van dergelijke gegevens door de politie. ‘Vertrouwen is mooi, maar het biedt geen bescherming tegen misbruik. Gezien ons recente verleden is het nogal naïef om te denken dat Europeanen immuun zijn voor antidemocratische tendensen. We hebben echt een kinderlijk vertrouwen in de overheid’, aldus In ‘t Veld.

 

Dat komt volgens voorzitter Van Daalen van Bits of Freedom omdat dat we niets merken van de digitale speurneuzerij, omdat de overheid (nog) geen misbruik maakt van haar digitale kennis en omdat onze privégegevens niet massaal op straat terecht zijn gekomen. ‘Maar dat is een kwestie van tijd’, zegt Van Daalen. ‘Kijk naar de recente miskleun van de minister van Binnenlandse Zaken die blind de creditcardnummers en vervaldata van haar collega’s Hirsch Ballin en Klink op het internet zette.’

 

Nog even en de digitale bestanden van honderdduizenden Nederlanders staan door een stommiteit van de overheid op internet, aldus Bart de Koning: ‘We denken dat de overheid verstandig omgaat met onze persoonsgegevens, maar dat doet ze niet. De overheidssites zijn zo lek als een mandje. Hoe meer persoonsgegevens je opslaat, hoe groter het risico ze misbruikt worden of op straat terechtkomen. Dat gaat gebeuren.’