Hoe integer ben ik eigenlijk?

Toolkit democratische weerbaarheid

‘Ondermijning en integriteit zijn de laatste paar jaar grote items geworden. Raadsleden zoeken handvatten voor hoe ermee om te gaan, welke middelen ervoor beschikbaar zijn en hoe je dat als raadsleden samen doet.’ Aldus Bahreddine Belhaj, PvdA-raadslid in Lelystad en voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden (NVvR). Hij reageert op de vraag waarom een toolkit democratische weerbaarheid voor raadsleden nodig is. ‘Van ondermijning is wel bij iedereen bekend dat het een item is. Praktijkvoorbeelden ervan, in de zin dat raadsleden bijvoorbeeld zijn omgekocht, heb ik overigens nog niet gezien. Anderzijds is integriteit een niet vaststaand, subjectief begrip waar je als gemeenteraad met elkaar over moet spreken, los van alle partijpolitieke belangen. Wat moet je op dit gebied willen?’

De integriteitskwestie in Den Haag was een wake-up-call, aldus Belhaj. ‘Ik wil daar verder geen oordeel over geven, maar het wakkert het bewustzijn wel aan. Hoe kan zoiets? Je moet opletten en het er met elkaar over hebben hoe ermee om te gaan.’ De vraag is ook wie er verantwoordelijk is voor integriteit: de burgemeester of de gemeenteraad zelf? Wie doet wat? ‘Wij vinden dat het bij de gemeenteraad ligt. Die gaat over de eigen integriteit en daarin moet de raadsleden samen optrekken en een plan bedenken.’

De burgemeester is neutraal en moet niet kwetsbaar worden, vindt Belhaj. ‘Stel dat er een integriteitsvraagstuk ligt bij een raadslid. Hij of zij gaat ermee aan de slag en het blijkt niet waar te zijn. Dan kan de relatie tussen de voorzitter van de raad en het bewuste raadslid verstoord raken. Als je binnen de raad afspraken hebt gemaakt en een commissie geloofsbrieven hebt ingesteld bij twijfel, dan heb je een politiek neutraal instrument. Zo straalt het niet af op een individu.’

Spiegel
In Almere leeft al langer de opvatting dat integriteit en weerbaarheid belangrijk zijn, vertelt Gert-Jan Broer. Hij is loco-griffier van de gemeenteraad van Almere, en medeontwerper en uitvoerder van de toolkit democratische weerbaarheid. Tijdens zijn werkzame leven bevroeg hij regelmatig politieke ambtsdragers over integriteit en wat ze eraan deden. ‘Vaak bleef het dan even stil. Uiteindelijk vond men dat je jezelf aan het eind dag goed in de spiegel moest kunnen aankijken. Maar er zijn weinig handvatten voor. Er zijn vangnetten, risicoscans, maar om met elkaar in fractieverband en individueel werk te maken van het onderwerp is lastig.’

In de afgelopen tien jaar heeft Broer honderden bestuurders gesproken over en vele raadsleden begeleid rond dit onderwerp en gezien hoe ze worstelen met integriteit. ‘Ze kunnen sparren met dilemma’s, maar veel verder komen raden en Staten meestal niet.’

De nieuwe toolkit bevat deze handvatten wel. Niet alleen voor het collectief, maar ook op fractie- en individueel niveau. Basis vormde het Knooppuntenmodel Ethische Organisatie (KMEO) dat Broer samen met consultant Jan van der Bel ontwikkelde. ‘Een gedragsmodel dat uitlegt en verklaart hoe integer of niet-integer gedrag tot stand komt.’ De heren stopten er verschillende factoren in die daar goed inzicht in geven. ‘Als je moe of niet fit bent of stress ervaart, dan ben je gevoeliger voor prikkels van buiten dan wanneer je uitgerust bent. Dat zijn belangrijke voorspellers.’

Deze kenmerken komen naar boven in de zelftest die de politieke ambtsdragers kunnen doen. De zelftest gaat verder: reflectievermogen en de bereidheid daartoe komen ook langs. ‘Integriteit is geen persoonseigenschap, maar jouw handelen wordt wel bevorderd door persoonskenmerken. Wat zijn die kenmerken? Je ziet in de zelftest waar je als politieke ambtsdrager nog werk hebt te doen. Dit gaat verder dan een gedragscode. Je ziet hoeveel bewustzijn er binnen een politieke organisatie is op integriteit en of er voldoende voorzorgsmaatregelen zijn getroffen.’

Niet openbaar
De zelftest en de hele toolkit zijn niet openbaar toegankelijk, maar speciaal voor raadsleden, Statenleden en algemeen bestuurders van waterschappen te vinden in hun digitale leeromgeving. De leeromgeving.raadsleden.nl is opgezet en ontwikkeld door de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden met medewerking van raadsadviseur Robert-Jan Ritsema van de griffie van (opnieuw) Almere en met steun van de Vereniging van Griffiers, de VNG en het ministerie van Binnenlandse Zaken.

Ritsema onderzocht de mogelijkheden om raadsleden zo gemakkelijk mogelijk te versterken in hun werk. ‘Klassieke trainingen werken niet meer, want raadsleden zijn te druk. Hoe kun je dat slim organiseren met techniek, zodat zij zo min mogelijk tijd buiten hun werk eraan kwijt zijn? Vergaderingen en het politieke werk zijn het belangrijkst, dus het is het meest efficiënt als we ze in de voorbereiding ondersteunen.’ Samen met raadsgriffier Jan Dirk Pruim heeft Ritsema de digitale leeromgeving, die ongeveer anderhalf jaar operationeel is, verder ontwikkeld. ‘In raadsinformatiesystemen staat er een directe link. Daar kun je zien welke instrumenten er zijn en handelingsruimte je hebt. Er staan praktijkvoorbeelden in. We hebben het al goed kunnen vullen met content. Sterker nog: geen enkele beroepsgroep heeft zulke mooie content tot zijn beschikking voor zijn beroepsuitoefening. Deze toolkit is een mooie aanvulling.’

De vraag om een toolkit democratische weerbaarheid aan de digitale leeromgeving toe te voegen kwam bij Ritsema terecht, waarna hij Gert-Jan Broer en onderzoeker Avelien Haan van de Thorbecke Academie van NHL Stenden vroeg om deze te ontwikkelen. ‘Het Netwerk Weerbaar Bestuur wilde politieke ambtsdragers graag een platform bieden op het gebied van integriteit, weerbaarheid en ondermijning’, vervolgt Broer. ‘Zij waren opdrachtgever. De toolkit past in hun programma Lokale Weerbaarheid.’

Met de zelftest kunnen politieke ambtsdragers het gesprek hierover faciliteren. ‘Ze krijgen niet alleen inzicht in zichzelf en grip op hun eigen kwetsbaarheden, maar zien ook hoe hun omgeving hun handelen beïnvloedt en wat ze praktisch kunnen doen. Welke nevenfuncties kunnen wel of niet en wat doe je dan? Er zit een checklist bij: wat zit er eigenlijk in mijn rugzak? Wat zit er in mijn netwerk? Welke belangen zijn er, zakelijk, in mijn familie? Welke belangen heb ik zelf? Denk aan onroerend goed of aandelen.’

Extreem bewust
NVvR-voorzitter Belhaj heeft de toolkit al gezien, maar de zelftest nog niet gedaan. Wel is hij zich ‘extreem bewust’ van zijn handelen. ‘Ik ben ook ondernemer en denk na over wat mijn persoonlijke belang is. Naar mijn ogen doe ik het meest zuivere. Ik neem geen cadeaus aan. Ik ben daar misschien wel wat rechtlijniger in dan anderen, maar ik wil de schijn van belangenverstrengeling vermijden. Als ondernemer maak je keuzes die goed zijn voor jouw bedrijf en als volksvertegenwoordiger voor de mensen. Daar moet je zuiver in zijn. Democratie in zijn meest zuivere vorm is dat je stemt op iemand die jouw mening vertegenwoordigt. Je bent er voor het algemeen belang. Daarvan ben ik me heel bewust.’

En dat is precies wat de toolkit ook moet gaan doen voor raadsleden: bewustzijn vergroten. ‘Als je wordt gefêteerd door een ondernemer, vraag je je af: is dit wel verstandig? Daar moet het je bewust van maken. Het gaat ook om de kleine dingen. Sta daarbij stil.’ En ga er vervolgens met elkaar over in gesprek. ‘Integriteit blijft subjectief. De een zegt ja, de ander nee. Eventueel kun je het bespreken onder begeleiding van een trainer. Kijk wat wel en niet wenselijk is. Dat moet zorgen voor een breed gedragen beeld van integriteit binnen een gemeenteraad. Je zou het erover eens moeten zijn, maar spreek er sowieso over met elkaar, want het staat niet in de wet. Je moet samen bepalen: wat verstaan we onder integriteit en hoe gaan we ermee om.’

De raad van Almere voelt volgens Broer de ogen van het land op zich gericht. ‘In het investeren in professionalisering zijn wij voorloper. Dus dan moet je dat delen met de rest van Nederland. Ik ben in Almere al drie jaar met integriteit bezig. “Als jij het model doorontwikkelt, komt dat ook ten goede aan Almere”, zeiden ze. Het is een prachtige proeftuin. De raad is een klankbord en heeft de ambitie en overtuiging dat het goed is in deze kennis te investeren. Dat komt ook ten goede aan het functioneren van de raad.’

‘Weerbaarheid is een belangrijk thema’

De toolkit democratische weerbaarheid was er niet gekomen zonder financiële steun van de afdeling Politieke Ambtsdragers en Weerbaarheid van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties: 50.000 euro. ‘Het is een coproductie tussen het Netwerk Weerbaar Bestuur en Democratie in Actie’, vertelt Anne Jet Plat, aanjager van het netwerk. ‘Deze toolkit wordt niet vanzelf ontwikkeld. Je wilt dat deze aantrekkelijk, aansprekend is vormgegeven. Er zitten bijvoorbeeld filmpjes in. Boekjes zijn er al genoeg. Dit lokt meer uit om ermee aan de slag te gaan.’

De zelftest is ook voor niet-politici interessant. ‘Bij bedrijven zijn compliance-trainingen meer onderdeel van de bedrijfsvoering. Bij de overheid is dat anders, dus het is goed om dat als ambtenaar ook te doen.’ Toch is de toolkit vooral bedoeld om volksvertegenwoordigers te laten nadenken over integriteit en weerbaarheid. ‘Democratische weerbaarheid is een belangrijk thema’, vult Claartje Brons, projectleider Politieke Ambtsdragers, aan. ‘Raadsleden houden – met alle opgaven die spelen op lokaal niveau – veel ballen tegelijk in de lucht. Het is belangrijk dat ze goed toegerust worden in hun werk, zoals via de digitale leeromgevingen voor raadsleden en statenleden. Daarin investeren we ook vanuit BZK met partner Democratie in Actie.’

Het toerusten van volksvertegenwoordigers kan op verschillende manieren. ‘We weten dat het niet in één keer is geregeld’, zegt Plat. ‘Bij politieke partijen is er aandacht bij kandidaatstelling en werving. Je heb het inwerkprogramma van de griffier en bijvoorbeeld dilemmakaarten met morele kwesties. Maar het is ook fijn, achtergrondinformatie te hebben in deze toolkit: de zelftest, het zien van je eigen afwegingen. Het is een hulpmiddel zonder te veel nadruk op veel tijdsbesteding.’ De toolkit is niet het sluitstuk in het vergroten van integriteitsbewustzijn bij politieke ambtsdragers. ‘Dit onderwerp is continu in ontwikkeling’, aldus Plat. ‘Vanuit de oneigenlijke druk van ondermijning maken we nieuwe dilemmakaarten.’ Er is ook het Ondersteuningsteam Weerbaar Bestuur om per doelgroep problemen te bespreken. ‘Als grenzen zijn overschreden, moet je weten waar je terechtkunt.’ Het ondersteuningsteam komt vanuit de beroepsverenigingen en mag wat proactiever worden benaderd, vindt Plat. ‘Volksvertegenwoordigers vinden het soms moeilijk om de vuile was buiten te hangen. Dit team vervangt per 1 januari 2020 de ‘Vertrouwenslijn’. Een ‘warm’ nummer werkt beter dan een koud nummer. Er zit dan een bekend persoon die ook benaderbaar is bij crisissituaties of rechtspositionele vragen.’