Systeemfalen

De uitkomsten van de gasenquête wijzen ‘het systeem’ aan als oorzaak van de ellende. Nieuw? Neen, dat hebben we ook al gelezen bij de kindertoeslagenaffaire. Ook wanneer ik meer lokaal kijk durf ik te voorspellen dat we dezelfde teksten krijgen wanneer we ooit de Jeugdzorg gaan onderzoeken of de effecten van de Participatiewet. Alle kans dat de invoering van de Omgevingswet later een zelfde lot treft. Bij de eerste twee kwesties lijkt het er ook nog eens op dat de oplossingsrichting eerder een versterking van het systeem laat zien dan een noodzakelijke reset.

Vraag voor mij is: hoe draag je als ambtenaar bij aan een reset? Want wij ambtenaren – de bureaucratie - zijn medespelers in het systeem van de democratie, of dat nu in de rol van verwijtbare of mede-eigenaar van het systeem is. Het doet mij pijn als ik rapporten lees over het gebrek aan kritisch vermogen van de ambtelijke top. Het ontbreken van voldoende ambtelijk hygiëne. Ook ik ken natuurlijk het beeld van de versnippering van onze regelgeving. De rolvermenging tussen bestuursorganen. De bedrevenheid van politici in ‘het kijken door een rietje’ en in beeldvormingspolitiek bij maatschappelijke kwesties. Ik realiseer me al te goed dat decennia lang het professioneel ambtelijk werk ondergeschikt is gemaakt aan het financieel gestuurd werken.

Mijn werkervaring ligt hoofdzakelijk bij de lokale overheid. En ik zie dat bij gemeenten de situatie niet anders is dan bij die landelijk kwesties. Voor de liefhebbers: lees eens rapporten over ‘de menselijke maat’. Een voorbeeld: we willen mensen aan het werk hebben. Maar rond bijstandsniveau of bij een inkomen rondom het minimum heeft elke wijziging in inkomen vaak een nauwelijks te overzien effect. Want een wijziging kan invloed hebben op de kinderalimentatie, kinderbijslag, aanvullende bijstand kinderopvang, kinderopvangtoeslag, aanvullende bijstand, huurtoeslag, zorgtoeslag, kindgebonden budget, kwijtschelding, combinatiekorting, toegankelijkheidsbijdrage, energietoeslag. Of op allerlei gemeentelijke regelingen rondom armoedebeleid bijvoorbeeld, sportpas, voedselbank, regeling menstruatiearmoede etc. De minder sterken in de samenleving doen we dit aan. In een omgeving die steeds meer lijkt te leven vanuit tegenstellingen, je gelijk halen. Vanuit een recht van de meest schreeuwende.

Niets doen is dan toch geen optie? Primair kijk ik naar de secretarissen en griffiers. Zij zijn de eerst aangewezenen die lokaal een beweging tot systeemverbetering in gang kunnen zetten. Door het gesprek te entameren over wat het betekent ‘ambtenaar van de 21e eeuw te zijn’. De autonome advieslijn richting bestuursorganen meer positie en kracht te geven. Door aandacht te hebben en houden voor het moreel ethisch kader. Het gebrek aan ambtelijke- en ook politiek bestuurlijke hygiëne aan de kaak durven te stellen. Lef te tonen door meer waardegestuurd te adviseren. Door uit te dagen om met meer mensen minder te gaan doen. De medewerkers uit te nodigen in hun taken de onrechtvaardige effecten voor inwoners te beschrijven. Als organisatie je taken tegen het licht te durven houden. Het politiek bestuur een vergrootglas te bieden in plaats van een rietje om naar een kwestie te kijken. De autonome taken van de raad te vergroten. Wat zou het daarbij mooi zijn wanneer de verenigingen voor de griffiers, secretarissen zowel een collectieve motor als landingsplaats voor hun individuele leden zijn. Dan is er een kans dat er een beweging ontstaat die uiteindelijk het systeem van onze democratie weer laat slagen.