Wijziging kiesstelsel opnieuw in consultatie

Het wetsvoorstel ‘Met één stem meer keus’ over een nieuwe manier van stemmen en zeteltoewijzing gaat in gewijzigde vorm opnieuw in consultatie. Dat schrijft demissionair minister Hanke Bruins Slot in een brief aan de Kamer. Onderzoekers hebben de gevolgen van het voorstel in kaart gebracht en concluderen dat het aantal kandidaten dat door voorkeursstemmen wordt verkozen mogelijk verdubbelt.

Lijststem

De kern van het wetsvoorstel is dat kiezers de optie krijgen om een lijststem uit te brengen. Stemgerechtigden hoeven op het stembiljet dan geen individuele kandidaat te selecteren, maar mogen ook hun stem uitbrengen op de partij als geheel. Vervolgens worden de lijststemmen en kandidaatstemmen opgeteld en naar rato verdeeld. Een partij kan in het beoogde kiesstelsel bijvoorbeeld twee lijstzetels en twee kandidaatzetels halen. De lijstzetels gaan dan naar de hoogst geplaatste kandidaten, en de kandidaatzetels naar de resterende kandidaten met de meeste stemmen.

Volgorde

Na een kritische reactie op het voorstel door de Raad van State heeft het kabinet onderzoekers van het Instituut Politieke Wetenschap van de Universiteit Leiden opdracht gegeven de effecten van een omgekeerde toewijzingsvolgorde te analyseren. Zij concluderen dat het beoogde effect, een toename van het aantal lijstdoorbrekingen, dan niet gehaald zou worden. Op decentraal niveau zou het aantal kandidaten dat op basis van voorkeursstemmen wordt gekozen juist afnemen. De gewenste versterking van de persoonlijke en regionale componenten van kiesgedrag vallen dan in het water.

Voorkeursdrempel

Bruins Slot komt daarom nu met een gewijzigd voorstel, met daarin naast de oorspronkelijke toewijzingsvolgorde ook de invoering van een voorkeursdrempel. Een kandidaat die in aanmerking komt voor een kandidaatszetel moet de drempel halen, anders komt de betreffende zetel toe aan de hoogstgeplaatste nog niet verkozen kandidaat op de lijst. ‘Hiermee wordt voorkomen dat een kandidaat met een zeer marginaal aantal kandidaatsstemmen een zetel verwerft. Het wordt niet wenselijk geacht om dergelijke kandidaten een zetel te laten verwerven ten koste van de door de partij opgestelde lijstvolgorde, waar op is gestemd door kiezers die een lijststem hebben uitgebracht’, aldus Bruins Slot.

Verdubbeling lijstdoorbrekingen

Voor gemeenten, en met name kleine gemeenten, gaat het slechts om een handjevol voorkeursstemmen. Het kabinet kiest er namelijk voor om de voorkeurdrempel op 2 procent van de kiesdeler te stellen voor de verkiezingen van de leden van de Tweede Kamer, Provinciale Staten en waterschappen. Dezelfde drempel geldt voor gemeenteraden met 19 raadszetels of meer. Voor een gemeente als Gouda gaat het bijvoorbeeld om een voorkeursdrempel van 18 stemmen. De onderzoekers voorspellen dan ook een flinke groei van het aantal vertegenwoordigers dat met voorkeursstemmen wordt gekozen. Decentraal gaat het om een verdubbeling van ongeveer 10 procent- naar 20 procent van de zetels.

Dubbel voor kleine gemeenten

De demissionair minister stelt voor om voor gemeente- en eilandsraden met minder dan 19 raadszetels, alsmede voor het kiescollege voor de Eerste Kamer, de voorkeurdrempel te verdubbelen ten opzichte van de eerder genoemde verkiezingen. Omdat de kiezerspopulatie daar klein is vertegenwoordigt 2 procent van de kiesdeler in absolute aantallen een te marginaal aantal stemmen. Alles tezamen oordeelt Bruins Slot dat er in het voorstel sprake is van ‘de juiste balans tussen het belang van evenwichtig samengestelde fracties en het belang van beïnvloeding door de kiezer van de personele samenstelling van de vertegenwoordigende organen.’

Ingrijpend

Ollongren zei in 2021 dat zij hoopte dat de nieuwe wetgeving vanaf medio 2023 van kracht zou zijn. Gezien de wijzigingen die aan het wetsvoorstel zijn aangebracht wil Bruins Slot het stuk echter opnieuw in consultatie brengen bij de Raad van State. ‘De aard van het onderwerp rechtvaardigt een behoedzame handelswijze. Het gaat om het ingrijpendste voorstel tot wijziging van ons kiesstelsel sinds de invoering van het algemeen kiesrecht in 1919’, aldus de demissionair minister. De verkiezingen in november zullen dus nog niet op basis van de nieuwe systematiek plaatsvinden.