‘Vragen? Geen vragen’

Door de teloorgang van de regionale journalistiek hebben bestuurders van vooral kleinere gemeenten tegenwoordig vrij spel. Hoe krijgen we de lokale luizen weer terug in de politieke pels? 

Het is vaak eenzaam op de publieke tribune van de raadszaal, de natuurlijk habitat van de Mystery Burger van Binnenlands Bestuur. John Bijl is een van de twee undercover journalisten die wekelijks een kijkje neemt in het hart van de Nederlandse democratie; de gemeenteraadsvergadering. En dat gebrek aan journalistiek gezelschap is een probleem. ‘Het is vreselijk voor politici en vreselijk voor burgers,’ vindt voormalig raadslid Bijl. ‘Politieke besluitvorming raakt ingekapseld in zichzelf. Een gemeente kan niet anders dan publiceren wat er is besloten, maar het is volstrekt onduidelijk waarom het is besloten. Dat gaat ten koste van de legitimering.’ Door de teloorgang van lokale en regionale journalistiek hebben de bestuurders en politici van de kleinere gemeenten tegenwoordig vrij spel. Bij iedereen is inmiddels de ernst van de situatie doorgedrongen. Maar hoe krijgen we de lokale luizen weer terug in de politieke pels?

Een verontrustend voorbeeld speelde onlangs in Vianen. De Mystery Burger trof daar een opmerkelijke situatie in het gemeentebestuur waar nog geen lokale waakhond alarm over had geslagen. De grootste fractie in het college, Lokaal Alert, kon er geen wethouder kon leveren. Daarom werd er voor gekozen de fractievoorzitter wekelijks te laten aanschuiven in de collegevergaderingen. Totaal tegen de Wet dualisering in, natuurlijk. Na de aflevering Mystery Burger werden Kamervragen gesteld en corrigeerde de minister de vreemde bestuursconstructie.

Ook een uitspraak van de nieuwe burgemeester van Zwijndrecht, Dominic Schrijer, spreekt boekdelen. Hij vertelde Binnenlands Bestuur bij zijn aantreden opgelucht: ‘Je hebt hier de tijd om iets beter na te denken. De omgangsvormen zijn ook nog beschaafd. Komt omdat de media het gemeentehuis niet platlopen. Niet iedere uitglijder of controverse wordt uitvergroot. Voor de omgangsvormen en de besluitvorming in de raad is de afwezigheid van de pers een godsgeschenk.’

In Denemarken kampten ze met hetzelfde probleem. Lokale journalisten verdwenen door bezuinigingen met een hiaat in de lokale democratie als gevolg. Maar bij onze noorderburen lijkt er een voorlopige oplossing te zijn gevonden. Thomas Bruning, bestuurslid van de Nederlandse Vereniging voor Journalisten (NVJ), pleit dan ook voor invoering van het ‘Deense Model’ in Nederland. ‘De Deense centrale overheid subsidieert er de lokale redacties. Niet projectmatig, maar structureel,’ vertelt Bruning. Hij ziet hier voor Nederland ook wel brood in, al zouden de middelen wat hem betreft best uit regio kunnen komen. ‘Gemeenten en provincies zijn belanghebbenden bij goed lokaal journalistiek verslag. Zij zouden daarom ook een deel van de kosten op zich moeten nemen,’ vindt Thomas Bruning, ‘bijvoorbeeld uit het gemeentefonds. Een aantal provincies kan de lokale journalistiek bekostigen uit de opbrengsten van de verkoop van de energiebedrijven.’

De NVJ-bestuurder is echter huiverig voor rechtstreekse donatie van de gemeente aan het lokale medium. ‘Ik zou het graag op het niveau van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) of het Interprovinciaal Overleg (IPO) willen leggen. Daarmee voorkom je bijvoorbeeld dat gemeente X op een gegeven moment de kraan dichtdraait omdat de berichtgeving haar niet welgevallig is.’

Sommige gemeenten, zoals Heerenveen, wachten de langetermijnoplossingen niet af en huren zelf een ‘journalist’ in om de raadsvergaderingen te verslaan. Maar daar is de NVJ niet echt een voorstander van. ‘In feite is dat gewoon een externe communicatiepersoon, je geeft hooguit een beetje gemeente-informatie. Geen kritische blik.’

Voor gemeenten die op korte termijn graag op de vingers gekeken willen worden, heeft de journalistenvakbond een dringend advies: ‘Verhoog het advertentiebudget en koop advertentieruimte in op een lokale website of een regionale of lokale krant. Dan is het geld beter besteed dan aan een eigen journalist’, aldus Bruning.

Doemscenario
Wat Marco van Kerkhoven, onderzoeker en docent aan de School voor Journalistiek, betreft is overheidsbemoeienis een doemscenario. Hij ziet vooral ook een taak voor de media weggelegd. Volgens hem sluiten regionale en lokale kranten namelijk niet meer zo goed aan op de nieuwsbehoefte van de consument. ‘Je ziet dat kranten wel bezig zijn met het ontwikkelen van innovatiestrategieën, maar voegen daar vervolgens geen investeringen aan toe.’ Hij denkt dan ook dat de oplossing voor de tanende democratische controle niet zozeer bij de publieke sector gezocht moet worden, maar eerder bij de markt. ‘De consument is niet meer bereid om voor nieuws te betalen, dat zie je op alle niveaus: internationaal, nationaal en ook lokaal. Je moet mensen verleiden met goed lokaal nieuws, dat ze er weer voor willen betalen. Dat is de enige weg.’

Van Kerkhoven denkt niet dat de opkomende lokale nieuwssites op dit moment de plek van de serieuze lokale journalistiek kunnen innemen. ‘Bij deze zogenoemde ‘hyperlocals’ zie je grote verschillen in kwaliteit. Vaak zit er een marketing- of reclamebureau achter dat een uithangbureau zoekt om advertenties te verkopen. De professionaliteit en de journalistieke ambities zijn meestal matig. Dat is geen onwil, de krachten erachter zijn meestal wel politiek geëngageerd.

Maar het ontbreekt ze aan de mensen en middelen. Het zijn vaak verlengstukken van de instituties, de gevestigde partijen.’ Van Kerkhoven start met een experiment in Almere waarbij journalistiekstudenten een jaar lang elke dag het nieuws ‘op straat’ zoeken. ‘Ze zitten niet achter een bureau maar gaan de straat op met hun smartphone,’ legt hij uit. ‘Ze volgen intensief wat er in de gemeente speelt en lossen elkaar continu af. Als het een succes is, stapt er over een jaar hopelijk een partij in en hebben we misschien een succesvol model gevonden.’

Hij besluit: ‘Er zit een vreemde paradox in het vraagstuk van lokale journalistiek. Het kan zijn dat mensen beweren dat ze lokaal nieuws niet interessant vinden, maar als er weinig wordt geschreven dan wordt je interesse ook niet gewekt. Lokale kranten moeten mensen meer verleiden, lokken om ze te interesseren wat er lokaal speelt. Je kunt niet verwachten dat ze dat uit zichzelf doen. En ondertussen bloedt het langzaam dood. Op een gegeven moment weet niemand meer wat er speelt, dus dan heb je ook geen vragen meer.’’

Actualiteitentafel
De VNG houdt op donderdag 16 april een ‘Actualiteitentafel Lokale Media’ in Hilversum. Raadsleden en bestuurders wisselen ervaringen uit over de rol en vorm van de lokale media in hun gemeente. Meer informatie: www.vng. nl/lokaledemocratie.