Gemeenten moeten met mes op keel fuseren

De gemeenten Aalburg, Werkendam en Woudrinchem moeten op 1 januari 2019 fuseren tot een nieuwe gemeente; goedschiks of kwaadschiks.

Dat stelt Cees Veerman (oud CDA-minister van Landbouw en econoom) in een stevig advies over de bestuurlijke toekomst van de drie gemeenten, dat op verzoek van Gedeputeerde Staten van Brabant is opgesteld. Het advies is dinsdag aan de drie gemeenten gepresenteerd. ‘In het belang van de bestuurbaarheid en van de streek is een bestuurlijke fusie de meest verstandige optie’, licht Veerman desgevraagd toe.

Bestuurlijke schade

‘Het zal niet vanzelf komen’, weet Veerman. ‘Dat wijst de afgelopen periode uit.’ De drie gemeenten in het Land van Heusden en Altena zijn sinds 2007 met elkaar in gesprek over vormen van samenwerking. Diverse bureaus werden ingeschakeld om onderzoek te doen naar de mogelijk- en onmogelijkheden van samenwerking. Er zijn verschillende pogingen gedaan om op beleidsterreinen ambtelijk samen te werken, zoals op het gebied van personeelsmanagement ict. Uiteindelijk zijn alle pogingen tot samenwerking ‘jammerlijk tot hun einde gekomen met de bijbehorende politieke onrust en bestuurlijke schade in de onderlinge relaties’, vertelt Veerman. ‘Het heeft meer dan 30 centimeter rapport opgeleverd en heel veel geld gekost, maar er is vooral om te hete brei heen gedraaid.’

Raad op afstand

Een andere belangrijke oorzaak in het mislukken van vrijwillige samenwerking ligt in de ogen van Veerman in het feit dat de gemeenteraden op te grote afstand stonden of werden gehouden. Ook de provincie zelf treft blaam. Aan de ene kant verkondigt het provinciebestuur het adagium dat samenwerking ‘van onder op’ moet komen. Tegelijkertijd hamert de provincie er op dat gemeenten niet te lang moeten treuzelen met besluiten om tot de gewenste bestuurskracht te komen, maar zet ook niet echt door. ‘Pas toen de provincie in november 2014 intervenieerde door de hulp van een procesbegeleider in te roepen, ontstond de overtuiging dat het de provincie ernst is’, stelt Veerman in zijn rapport.

Ontkenning problemen

De noodzaak om de bestuurskracht te versterken is er echter wel degelijk, benadrukt procesbegeleider Veerman. Het besef daarover zit echter niet bij iedereen tussen de oren. Er is volgens hem sprake van ‘ontkenning van bestaande problemen’ en ‘onderschatting van de zwaarte en omvang van toekomstige opgaven voor de besturen’. De financiële positie van de drie gemeenten is ‘buitengewoon broos’. Ook de ambtelijke capaciteit van de drie gemeenten kent een te smalle bezetting.

Bestuurlijk onvermogen

Veerman vindt dat de provincie de drie gemeenten de opdracht moet geven om op 1 januari 2019 een nieuwe gemeente te vormen, van zo’n 45.000 inwoners. Als de drie wederom verzaken, dan rest niets anders dan dat de provincie de herindeling naar zich toe trekt. Veerman vindt dat het niet zo ver mag komen. ‘De besturen hebben een plicht naar hun inwoners toe. Als ze die verantwoordelijkheid niet nemen, zijn ze de bestuurdersplek niet waard.’ En stel dat de raden de kont tegen het krib gooien? ‘Dan hebben de raden het niet begrepen. Ook zij hebben een verantwoordelijkheid. De drie gemeenten redden het niet alleen.’ De colleges moeten de raden overtuigen van de noodzaak en het belang van de fusie. ‘Als je je raad niet mee kunt krijgen, getuigt dat van bestuurlijke lafheid.’

Chaos

Ondanks de lange voorgeschiedenis om samen te werken, heeft Veerman er goede hoop op dat het nu wel gaat lukken. ‘Men weet nu waar men moet aankomen. De onduidelijkheid over het eindpunt speelde de gemeenten parten.’ Ambtelijke samenwerking is hiermee definitief van de baan. ‘Dat zou een chaos worden. Ambtenaren hebben dan drie bazen; dat is geen werken. Het politieke landschap is daarnaast zo versnipperd, vooral in Aalburg – waar 8 fracties 15 zetels bezetten – dat van een stabiele politieke omgeving evenmin sprake is.’

Herstel vertrouwen

Hij beseft dat het herindelingstraject niet makkelijk zal worden. ‘Er zullen tranen vloeien en leed geleden. De gemeenten moeten het echter zien als kans om een nieuwe besturingsfilosofie te kiezen die past bij deze tijd. Het moet wel echt om inhoud gaan; niet over waar het nieuwe gemeentehuis moet komen.’ Veerman adviseert een externe procesbegeleider in te schakelen. Die moet het herindelingsproces faciliteren, maar ook werken aan het herstel van vertrouwen tussen de drie gemeenten. ‘Het verleden moet worden begraven, anders kan er niet over de toekomst worden nagedacht.’