Regio dreigt zelfstandig te worden

Een samenwerking van gemeenten in de vorm van een gemeenschappelijke regeling kenmerkt zich door vrijwilligheid. Het gaat hier om verlengd lokaal bestuur. De gemeenschappelijke regeling wordt gedomineerd en gestuurd door de gemeentelijke bestuursorganen en hun leden. Als een gemeente wil stoppen met de gemeenschappelijke regeling dan kan dat.

Allerlei vakdepartementen zagen echter de voordelen van het regionale bestuur en gingen in feite de gemeentelijke samenwerking opleggen. De veiligheidsregio’s zijn zo ontstaan, de regionale uitvoeringsdiensten en ook in het sociaal domein is sprake van een soort verplichte vrijwilligheid. Het zijn weliswaar nog steeds de gemeenten die besluiten om tot samenwerking over te gaan, maar de keuze om dat achterwege te laten is er veelal niet meer. Bij weigerachtigheid krijgt men het lid op de neus en wordt er druk en dwang uitgeoefend.

Door het verdwijnen van de vrijwilligheid is er ook een andere tendens zichtbaar die daarmee te maken heeft. En dat betreft de neiging van het regionale bestuur om te verzelfstandigen. Als men in de regio verschillende broodheren moet dienen – niet alleen de deelnemende gemeenten, maar ook nationale of provinciale overheid – dan vergroot dat de neiging om het gemeentelijke belang en de gemeentelijke inbreng te relativeren.

Het sterkst is dat te zien bij de RUD’s. Hoewel er in de wetgeving nog allerlei ankers zijn voor lokale invloed en sturing, zijn er ook diverse aanwijzingen die de RUD’s sterk doen lijken op een uitvoeringsdienst van de nationale overheid. Als de deelnemende gemeenten dan ook nog weinig greep hebben of willen hebben op de regionale samenwerking, dan wordt die verzelfstandiging verder gestimuleerd en verdwijnt het verlengd lokale bestuur als een vorm van gewilde vrijwillige samenwerking achter de horizon.

Een aardig voorbeeld van deze verzelfstandiging is een migrantendebat in de Veiligheidsregio Zuid-Holland Zuid. Op het niveau van de veiligheidsregio kan in gezamenlijkheid worden gesproken over het zoeken van geschikte opvanglocaties. Maar afgezien van crises in deze sfeer heeft de veiligheidsregio geen bevoegdheid betreffende migranten. Hier zijn het COA en de gemeenten de dominante spelers. In de veiligheidsregio was bedacht dat met een bestaand geldelijk overschot de migrantenkosten van de deelnemende gemeenten zouden kunnen worden verlaagd.

Op het eerste oog een win-winsituatie voor alle betrokken. De gemeenten zouden er financieel goed uitspringen. In de veiligheidsregio was een nuttige bestemming gevonden voor het overschot. En in het verlengde hiervan zouden toekomstige knelpunten in het migrantendossier mogelijk makkelijker kunnen worden opgelost.

Een van de deelnemende gemeenten maakte echter bezwaar en betoogde dat deze kassiersfunctie van de veiligheidsregio buiten het bevoegdhedenbereik valt en derhalve tot onrechtmatigheden kan leiden in het inkomsten- en uitgavenpatroon. Pas indien de deelnemende gemeenten in de gemeenschappelijke regeling voorzien in een adequate juridische grondslag zou een stap verder kunnen worden gezet en zelfs dan is het de vraag of een taakuitbreiding in deze richting wel geheel in de haak is. Het voorbeeld laat zien hoe belangrijk het is dat de deelnemende gemeenten heer en meester blijven over het verlengd lokaal bestuur. Nu het regionale bestuur sterk in belang is toegenomen, moet een belangrijk deel van de activiteit van raden en colleges zich daarop oriënteren. In de bestuurlijke praktijk is daar nog een wereld te winnen.