Gelders klokgelui

Guillaume Keulen is een invloedrijk man in Gelderland. Voormalig voorzitter van de Kamer van Koophandel Centraal-Gelderland, voormalig directeur van het Gelredome, en prominent lid van het CDA Gelderland. Keulen is ook voorzitter van het Gelderse Opera en Operettegezelschap GOOG.

 

In februari 2007 vertelt hij in een interview in De Gelderlander vol trots hoe hij kort daarvoor twee pianisten vanuit Barcelona acht keer heeft laten overvliegen voor een aantal optredens in Arnhem en omgeving. ‘We wilden een Spaanse opera opvoeren maar het werd veel te duur een heel orkest in te huren’, vertelt hij in de krant.

 

Wat Keulen er niet bij zegt is dat die vliegtripjes zijn betaald met belastinggeld. Het GOOG dreigde als gevolg van de peperdure Spaanse escapade failliet te gaan. Keulen klopte aan bij Gedeputeerde Staten, die uiteindelijk, in strijd met de geldende subsidiebepalingen, 5000 euro ‘waarderingssubsidie’ betaalden. ‘Vriendjespolitiek’, zeggen provincieambtenaren. Eén van hen trekt aan de bel en dient een klacht in. Er volgt een - volledig uit de publiciteit gehouden - intern onderzoek.

 

De conclusies daarvan liegen er niet om, zo blijkt uit de stukken die in bezit zijn van Binnenlands Bestuur. Gevolgen heeft dat echter niet gehad. De subsidie, hoewel onterecht uitgekeerd, is niet terugbetaald, niemand is op het matje geroepen. De ambtenaar die de kat de bel aanbond, voerde anderhalf jaar lang een vergeefs gevecht; onlangs heeft hij het gedesillusioneerd opgegeven. ‘Ik constateer dat we ons als ambtenaren en bestuurders samen in dezelfde doofpot bevinden. Dat geeft me een nogal donker en stoffig gevoel’, schrijft hij bij die gelegenheid aan zijn collega’s op het provinciehuis.

 

Het begon zo mooi, in 2006. Het GOOG bracht de opera Goyescas en Granados op de planken. Commissaris van de koningin Clemens Cornielje (VVD) en gedeputeerde Marijke van Haaren (CDA) genieten als ze op 10 november 2006 de voorstelling bijwonen. Keulen, zo blijkt uit provinciale stukken, legt bij die gelegenheid Van Haaren nog eens uit hoe belangrijk het is dat de provincie meebetaalt aan het prestigieuze project.

 

De subsidieaanvraag van het GOOG is enkele maanden eerder namelijk afgewezen omdat de ‘artistieke kwaliteit van het project’ volgens de Gelderse adviescommissie voor de Kunsten ‘onvoldoende’ is. GOOG heeft een bezwaar ingediend tegen de afwijzing, de zitting in die procedure heeft net drie dagen eerder plaatsgevonden.

 

Wat volgt is een schimmig spel. Keulen belt herhaalde malen met meerdere leden van GS die hij persoonlijk goed kent en legt uit dat GOOG het geld absoluut nodig heeft. Het Prins Bernhardfonds en het VSB Fonds betalen samen alleen 18.500 euro als de provincie ook over de brug komt, legt Keulen uit. In december 2006 spreken GS plotseling over de subsidiekwestie, hoewel die niet is geagendeerd. Gedeputeerde Hans Esmeijer (CDA), verantwoordelijk voor cultuur, heeft volgens eigen zeggen de zaak niet aangekaart, zo blijkt uit de stukken. Gedeputeerde Van Haaren pleit ervoor om toch subsidie te verlenen.

 

Ook commissaris van de koningin Cornielje toont zich enthousiast over de GOOG-uitvoering die hij heeft bezocht. Na de vergadering belt Esmeijer met de betrokken ambtenaar en geeft opdracht GOOG alsnog een waarderingssubsidie toe te kennen. GOOG-voorzitter Keulen dient op 20 december een rekening in van 4546,10 euro, waarna de subsidie van 5000 euro wordt overgemaakt.

 

Onbegrip

 

De gang van zaken wekt ‘onbegrip’ onder de ambtenarij. Op het provinciehuis in Arnhem komt de geruchtenstroom op gang: Cornielje is lid van het Comité van Aanbeveling van het GOOG, Keulen en Van Haaren - voormalig raadslid in Ede waar het GOOG vandaan komt - kennen elkaar goed als lid van het CDA. Esmeijer, zo is de indruk op de afdeling, is onder druk gezet door zijn collega-bestuurders.

 

Op 2 oktober 2007 doet provincieambtenaar Michiel Jonker een melding op grond van de ‘Procedureregeling melding misstand provincies’. Het subsidiebesluit, zo luidt de melding, zou zijn genomen ‘op aandringen van enkele bestuurders, die een bijzondere, persoonlijke, relatie hebben met het GOOG of daarvoor actieve personen’.

 

GS stellen vervolgens een onderzoekscommissie in van twee provincieambtenaren; beiden zijn overigens lid van de zogeheten provinciale screeningscommissie en op die manier zelf betrokken geweest bij het toetsen van de ambtelijke stukken over de subsidieverlening. De commissie concludeert op 11 december 2007 dat de subsidie ‘niet verleend had kunnen worden’.

 

De subsidiereglementen schrijven namelijk voor dat een waarderingssubsidie alleen mag worden verstrekt in die gevallen waarin geen enkele andere subsidieregeling van toepassing is. Het potje is niet bedoeld als achterdeurtje voor afgewezen subsidieaanvragen. Bovendien viel de GOOG-opera niet aan te merken als ‘waardevol voor het provinciale cultuurbeleid’.

 

De financiële problemen van het GOOG speelden een ‘hoofdrol’, maar ‘de waarderingssubsidie is niet bedoeld om - achteraf - financiële debacles te voorkomen’. Het subsidiebesluit voldoet ‘procedureel en inhoudelijk in meer opzichten niet aan de provinciale subsidieregels’, oordeelt de commissie dan ook.

 

Echter, ‘niet gebleken’ is dat gedeputeerde Esmeijer onder druk is gezet door zijn collega-bestuurders. Gedeputeerde Van Haaren had zich weliswaar begeven op een terrein dat niet het hare was, maar ‘dit was ingegeven door haar politieke visie op de verlening van subsidie voor culturele activiteiten’, schrijven de provincieonderzoekers. Van Haaren heeft verklaard ‘generlei bijzondere relatie te hebben of te hebben gehad met het GOOG of met het tot GOOG behorende personen’.

 

Operazangeres Ella van Haaren, lid van het Comité van Aanbeveling van GOOG, is ‘waarschijnlijk familie van haar echtgenoot, maar is haar niet bekend’, aldus de commissie. Van Haarens standpunt over de subsidieverlening is ‘uitsluitend bepaald door politieke opvattingen en is niet beïnvloed door enig persoonlijk belang’, aldus het verslag.

 

Weliswaar, zo schrijft de commissie, hadden de verantwoordelijke ambtenaren de indruk dat gedeputeerde Esmeijer ‘onder invloed van andere collegeleden met tegenzin akkoord is gegaan met de subsidieverlening’, maar Esmeijer heeft tegenover zijn ambtenaren ‘kennelijk niet met voldoende kracht helder gemaakt dat en waarom de beslissing ook door hem werd gedragen’. Zo zijn de geruchten ontstaan, denkt de commissie, die oordeelt dat van ‘onzuivere motieven’ niets is gebleken.

 

Ook van vermenging van belangen, of zelfs maar de schijn daarvan, ziet de commissie geen spoor. Keulen heeft weliswaar actief onder GS-leden gelobbyd, maar niet op grond van ‘oneigenlijke argumenten’. Dat Keulen ‘geen onbekende is voor verschillende collegeleden’ heeft ‘geen rol gespeeld bij de besluitvorming’, van ‘niet-onpartijdig handelen’ is geen sprake. Er is niet ‘ondoorzichtig bestuurlijk gehandeld’, ‘dubbele agenda’s of verborgen doelstellingen (bijvoorbeeld het willen contenteren van bekenden)’ zijn er niet. Aldus de commissie.

 

Spanningsveld

 

Wie volgens de onderzoekers wél steken hebben laten vallen, zijn de ambtenaren van de provincie. Ze hebben de bestuurders onvoldoende duidelijk gemaakt dat de subsidieverlening tegen de regels was. De ambtelijke formulering dat er sprake was van een ‘spanningsveld met de subsidieverordeningen’ was te vaag en zette de bestuurders op het verkeerde been. Al met al gaat het volgens de commissie niet om een ‘misstand als bedoeld in de Procedureregeling’.

 

Overtreding van een wettelijke regeling is namelijk niet per definitie een misstand; daarvoor moet een kwestie ook ‘voldoende gewicht’ hebben. Dat betekent, nog steeds volgens de commissie, dat een kwestie ‘de integriteit van het openbaar bestuur in het geding moet brengen’, er moet sprake zijn van ‘stelselmatig handelen’ of van een ‘incident met zeer ernstige gevolgen’, en het handelen moet bestuurders of ambtenaren kunnen worden verweten.

 

De subsidiekwestie voldoet niet aan deze (zelf opgestelde) criteria, vinden de onderzoekers. ‘Het financieel nadeel voor de provincie is – relatief – beperkt. Nadeel op het gebied van integriteit of beeldvorming is wellicht aanwezig, maar zeker niet als ernstig te kwalificeren’. Bovendien kan bestuurders ‘nauwelijks een verwijt worden gemaakt’ aangezien de ambtenaren zo onduidelijk waren geweest. GS scharen zich in december integraal achter de bevindingen van de commissie, die overigens als ‘nietopenbaar’ worden bestempeld.

 

Wat de provinciebestuurders betreft is de kwestie gesloten. Michiel Jonker, de ambtenaar die de zaak aankaartte, denkt er anders over. In een interne notitie die circuleert onder Gelderse provincieambtenaren stelt hij dat hij zich met een ‘kluitje in het riet gestuurd voelt’. De onderzoekers ‘lijken vooral geruststellende uitspraken van bestuurders te geloven’.

 

Jonker wendt zich in januari 2008 tot de Commissie Integriteit Overheid (CIO) in Den Haag. Op 21 april reizen commissaris van de koningin Cornielje, gedeputeerde Esmeijer, klokkenluider Jonker en vijf andere ambtenaren naar de Hofstad om hun verhaal te doen. Cornielje verklaart daar dat hij ten tijde van de subsidieverlening ‘niet op de hoogte was van zijn lidmaatschap van het Comité van Aanbeveling van GOOG’.

 

De gang naar Den Haag is ‘een grote verspilling van tijd en energie’, meldt een teleurgestelde Jonker later in een nieuwe notitie die hij wederom onder de Gelderse provincieambtenaren verspreidt. De CIO - met daarin onder meer de Utrechtse oud-burgemeester Vos - schaart zich achter GS: er zijn weliswaar fouten gemaakt rond de subsidieverstrekking, maar die vallen vooral de ambtenaren aan te rekenen. Van belangenverstrengeling, onzuivere motieven of enige vorm van ongeoorloofde beïnvloeding is niets gebleken en er is geen sprake van een ‘misstand’, aldus de CIO in haar advies dat op 5 november 2008 in de Staatscourant is gepubliceerd.

 

Slijtageslag

 

Jonker is murw van wat hij betitelt als een ‘slijtageslag’. Hij beschrijft hoe de focus voor hem langzaam maar zeker is verlegd omdat GS weigeren te erkennen dat ze fout zaten. ‘Fouten maken is tot daaraantoe, maar ze hardnekkig ontkennen en er geen verantwoordelijkheid voor willen nemen, is op den duur ernstiger’, schrijft hij in een notitie van 85 pagina’s die hij op 2 juli 2008 rondmailt aan honderden Gelderse ambtenaren.

 

In totaal zal Jonker, in ruim anderhalf jaar, zo’n 150 zelfgeschreven pagina’s over de kwestie voorleggen aan zijn collega’s. Sommigen van hen worden moe van de lappen tekst en vinden dat Jonker de zaak enorm opblaast, anderen steken hem een hart onder de riem en prijzen zijn moed, zo blijkt uit de reacties op het Intranet van de provincie.

 

Met de mail van 2 juli komt de zaak in een stroomversnelling. Jonker krijgt een formele dienstopdracht van de algemeen directeur om zijn mail in te trekken; tegen die opdracht tekent hij bezwaar aan. Zijn superieuren stellen voor een mediation-traject in te gaan. Tijdens de eerste sessie meldt de provincie dat Jonker vooraf moet instemmen met een juridisch bindende geheimhoudingsplicht. Dat weigert hij, waarna de mediation vastloopt. In een mail aan zijn collega’s noemt Jonker de hele kwestie een ‘interessante case study over hoe het in Nederland bij de melding van een misstand in de praktijk toegaat’.

 

Niet-ontvankelijk

 

Ondertussen loopt er nog een bezwaarprocedure van Jonker tegen het GS-besluit van juni 2008 om de conclusies en aanbevelingen van de tweekoppige onderzoekscommissie integraal over te nemen. Volgens GS staat tegen dat besluit echter geen bezwaar of beroep open. Ze verklaren Jonkers bezwaarschrift in maart 2009 dan ook niet-ontvankelijk. Dan gooit de klokkenluider het bijltje er bij neer. ‘Ik heb besloten de zaak vanaf nu te laten rusten’, mailt hij op 30 maart aan het provinciepersoneel. ‘Uitermate onbevredigend dat het college van GS op deze manier de mogelijkheid heeft om mijn melding in de doofpot te stoppen.’

 

Aangifte doen heeft weinig zin, schat Jonker in. Denkend aan de Limburgse Sinterklaas-affaire van februari 2009 – waar minister Ter Horst van Binnenlandse Zaken ingreep – speelt hij nog met het idee de minister ook over deze kwestie in te lichten, zo laat hij zijn collega’s weten. ‘Maar de reden dat ik mijn conceptbrief niet zal versturen is heel eenvoudig: ik durf het niet.’

 

Collega’s hebben Jonker gewaarschuwd dat de provincie in dat geval zal proberen hem te ontslaan. De juridische procedures waarin hij dan zou belanden, zouden hem ‘emotioneel en financieel te gronde kunnen richten’. ‘Ik heb ervaren wat het doet als je machthebbers ter verantwoording roept. Als je niet oppast, ga je daaraan kapot. Ik heb geprobeerd de koninklijke weg te bewandelen, en moet nu constateren: de koninklijke weg loopt dood’.

 

Cornielje: Het speelveld was ongelijk

 

Binnenlands Bestuur heeft na lezing van de stukken contact gelegd met Michiel Jonker. Zijn reactie: ‘Ik ben verbaasd dat dit materiaal naar buiten is gekomen. Ik ben bereid erover te praten, maar alleen als ik daarvoor toestemming krijg.’ Gedeputeerde Hans Esmeijer reageert niet; hij beschouwt de zaak ‘als een onderwerp dat inmiddels aan alle kanten is bekeken en beoordeeld’.

 

Commissaris van de koningin Clemens Cornielje reageert wel. Het College van GS valt volgens hem weinig te verwijten: ‘In het ambtelijk advies stond niet: het mag niet. We hebben het woord “spanningsveld” anders geïnterpreteerd dan bedoeld.’ Het speelveld tijdens de kwestie was ‘ongelijk’, vindt Cornielje: ‘Wij mochten volgens de procedureregeling niet met de klokkenluider praten, omdat hij zich dan wellicht geïntimideerd zou weten. Zelf stuurde hij wel lange notities in 1500-voud rond. Dan kun je het net zo goed meteen in de krant zetten.'

 

'Toen de uitspraak van de Commissie Integriteit Overheid aanstaande was, heb ik dus zelf enkele journalisten ingeseind, van Trouw, ANP en de Volkskrant meen ik, en de provincieverslaggever van De Gelderlander. Ik heb gezegd: als jullie mails over deze kwestie krijgen of als de uitspraak komt, pleeg dan vooral wederhoor, want reputatieschade is zó gepleegd. Bel me, laat me de zaak toelichten, want het is een incident, géén misstand. Niemand heeft er uiteindelijk over geschreven. Daar was ook geen aanleiding toe.’

 

Provinciale Staten zijn via Cornieljes jaarverslag ‘actief geïnformeerd’: het verwijst naar ‘een (vermeende) misstand die ongegrond is verklaard, zoals gepubliceerd in de Staatscourant. De fractievoorzitters waren al eerder apart bijgepraat. Cornielje: ‘Ik heb het thema integriteit hoog, ook intern. Tegenover de klokkenluider heb ik dan ook mijn waardering uitgesproken dat hij de moed had zijn vermoeden uit te spreken.’