Leefbare stad begint bij je er thuis voelen

Binnenstadsbewoners van steden als Amsterdam, Barcelona, Venetië en Berlijn voelen zich niet meer thuis in eigen omgeving. Ze worden overspoeld door massatoerisme en de overlast die dit met zich meebrengt. Algemeen is de verzuchting: ‘Wij willen onze binnenstad terug’. Docent integrale veiligheidskunde Richard de Vries buigt zich over de vraag hoe je binnensteden weer leefbaar kunt maken, met behoud van een gezonde economie.

Als Rotterdammer en zoon van een Haagse en een Amsterdammer heb ik heel wat uurtjes doorgebracht in de centra van de drie grootste steden. De stad is de plek waar ik me prettig voel. De reuring, het grootse, de diversiteit aan mensen en faciliteiten. Elke stad heeft daarin zijn eigen stukje herkenbaarheid: de Haagse humor, de Amsterdamse bravoure en het Rotter damse ‘niet lullen maar poetsen’.

Als ik door de Rotterdamse binnenstad loop, herken ik de eigenheid van de stad, de constante bouwwerkzaamheden, het willen vernieuwen, het rauwe en de nuchtere doe-mentaliteit — de stad ademt Rotterdam. Deze duidelijke herkenbaarheid wakkert een gevoel van trots en eigenaarschap aan. Iets waar je deel van uit wilt maken.

Van huis uit heb ik ook het Amsterdamse stadsleven meegekregen. Ik herinner me nog als de dag van gisteren hoe ik in de jaren ’80 met mijn vijf Amsterdamse ooms een ommetje door de binnenstad liep. Het leek alsof ze iedereen kenden. Spontaan ontstonden er gesprekken met voorbijgangers en ze voelden zich duidelijk thuis in eigen stad. Deze ontmoetingen en de spontane sociale interacties waren voor mij typerend voor de Amsterdamse binnenstad.

Lallende toeristen

Anno 2022 zie ik dat spontane Amsterdamse niet meer terug in de binnenstad. Het voelt vervreemd en on-Nederlands tussen de massa’s lallende en schreeuwende toeristen, drugsdealers en giftshops. Dat zich niet meer herkennen in de eigen leefomgeving is niet specifiek een Amsterdams fenomeen. Door jaren van massatoerisme en de overlast die dit met zich meebrengt, voelen binnenstadsbewoners van steden als Barcelona, Florence, Venetië en Berlijn zich niet meer thuis in eigen omgeving. Stadsbewoners van toeristische hotspots willen zich weer thuis voelen en missen het gevoel dat de leefomgeving nog van hen is.

Heel even was tijdens de coronapandemie dit gevoel terug. Door het wegblijven van toeristen gedurende de lockdown ervaren bewoners en ondernemers hoe het is als hun buitenruimte niet meer voelt als een pretpark maar als een ‘gewone’ buurt. Dit gevoel werd gestimuleerd door ontmoetingen met medebuurtbewoners.

Vanuit mijn rol als kernteamlid Stegenaanpak van de gemeente Amsterdam, waarbij we 27 Amsterdamse stegen leefbaarder en groener willen maken, heb ik diverse binnenstadsbewoners gesproken die dit bevestigden: ‘Ik heb mijn buren opnieuw leren kennen, door de rust op straat kwamen we elkaar tegen en kwam het buurtgevoel terug.’ Dit contact met de buren is een van de belangrijkste redenen waarom men in de binnenstad blijft wonen. Nu in de meeste steden de coronamaatregelen weer zijn losgelaten, is het toerisme weer toegenomen en hiermee ook de klachten van bewoners: ‘De eerste toerist die ik tegenkwam na de lockdown plaste tegen mijn voordeur.’

Dubbel gevoel

Het gevoel dat de lockdown en de stagnerende toeristenstroom heeft achtergelaten, is tweeledig. Aan de ene kant kregen bewoners een stuk van hun leefbaarheid terug. Maar aan de andere kant zagen steden hun inkomsten drastisch dalen. In Amsterdam alleen al besteedden in 2019, dus voor corona, 10,3 miljoen toeristen en 11,3 miljoen dagjesmensen 18,6 miljard euro. In 2020 kwamen er 3 miljoen toeristen minder naar de hoofdstad, en dat scheelde miljarden aan inkomsten.

In de overige drukbezochte steden zijn de cijfers vergelijkbaar. Naast het verlies in euro’s had het wegblijven van de toeristen ook effect op de werkgelegenheid. In Amsterdam levert het toerisme 77.000 arbeidsplaatsen op en in Barcelona gaat dit om 150.000 banen. Het gaat veelal om werk voor laagopgeleiden. Door de toenemende digitalisering en het vaker thuiswerken verdwijnen aldus het Nederlands Jeugdinstituut sowieso steeds meer banen voor laagopgeleiden.

Overlast vroeger en nu

De conflicterende belangen in de binnenstad zijn duidelijk. Aan de ene kant brengen de toeristen geld in het laatje; aan de andere hebben zij een negatief effect op de leefbaarheid. De overlast die bewoners van het massatoerisme ervaren, komt ook sterk naar voren uit straatinterviews die ik tijdens de stegenaanpak heb gehouden. Zo sprak ik met een bewoner over het verschil in de overlast tussen de jaren ’80 en nu: ‘In de jaren ’80 hadden we veel verslaafden in de stad. Ik vond regelmatig spuitjes in mijn brievenbus en verslaafden sliepen in mijn portiek. Nu is het erger: met de junks viel nog goed te praten, ze maakten onderdeel uit van de omgeving, je kon ze aanspreken op hun gedrag. De toeristen van nu komen om te feesten en pakken dronken in de ochtend het eerste vliegtuig weer terug naar huis. Die hebben totaal geen binding met de bewoners of de omgeving.’

Om deze uitspraak even in het juiste perspectief te zetten: in de jaren ’80 waren de criminaliteitscijfers in de drie grootste Nederlandse steden torenhoog. Ter illustratie: in Amsterdam werden per jaar 92 misdrijven op de 1000 personen gepleegd, nu is dat 49. De stad werd overspoeld door 30.000 verslaafden die dagelijks meerdere delicten pleegden om aan hun shot te komen. In Rotterdam was dit niet anders, het Oude Westen werd de heroïnehel op aarde genoemd. Dus ook in die jaren was er sprake van enorme overlast.

Deze wetenschap geeft extra betekenis aan de uitspraak van binnenstadbewoners dat die overlast toen als minder storend werd ervaren. Met als verhelderend inzicht dat dit kwam doordat er meer verbinding en herkenning was met de verslaafden dan met de hordes toeristen. Doordat de verslaafden bekenden uit de buurt waren, viel hier beter contact mee te leggen dan met de onbekende toerist.

Verbinding

Het vormen van verbinding is diep verankerd in evolutionaire processen. Binnen deze verbinding zijn van nature voorgeprogrammeerde positieve gedragseigenschappen als empathisch vermogen, zorg voor de ander en hulp bieden belangrijke aspecten bij het vormen van gemeenschappelijke verbanden. Deze verbinding kan echter pas plaatsvinden als er ruimte ontstaat om buurtgenoten te herkennen en ontmoeten.

Het belang van het buurtgevoel wordt ook onderschreven door Jane Jacobs in haar betoog The Death and Life of Great American Cities. Jacobs geeft aan dat faciliteiten, diversiteit en ontmoetingen de motoren zijn van je thuis voelen in een buurt. Een inzicht uit 1961 dat vandaag de dag nog steeds standhoudt.

Als we dit inzicht koppelen aan het massatoerisme, dan zien we een aantal factoren die een negatieve invloed hebben. Ten eerste zorgt de wildgroei aan giftshops, wisselkantoren en op toeristen gerichte horeca voor een beperkte diversiteit. Op de tweede plaats beperkt het niet kunnen verbinden met de door toeristen overheerste omgeving het ontmoeten en het gevoel ergens thuis te voelen.

Mogelijke oplossing

Stadsgeograaf Zef Hemel geeft in zijn binnenstadsvisie een mogelijke oplossingsrichting. Hemel betoogt dat als we de verdwijnende sociale functies in de binnenstad weer terug willen, deze gefaciliteerd moeten worden in de vorm van groene ontmoetingsplekken. Stadsmaker Floor Ziegler benoemt de ‘tussenruimte’ als geschikte plek voor een ontmoetingscentrum. Zij refereert hier aan plekken zonder specifieke functie waar mensen samenkomen – denk aan een pleintje, een oversteek of de hal van een flat.

Voordat we voortborduren op de denkrichting van de twee stadsmakers, is het van belang om in te zoomen op wat een stad leefbaar maakt. Daarbij moet de focus niet liggen op economische groei, maar op het voorzien in human needs. In welvarende steden gaat dit verder dan de basisbehoeftes: het gaat veel meer om leisure, sociale binding en zingeving.

Het kunnen voorzien in deze behoeften is belangrijk voor de mate van leefbaarheid in een binnenstad. Ontmoetingsplekken kunnen veel van deze behoeften faciliteren. Als deze ontmoetingsplekken worden ingericht als binnentuinen, verbetert dit tevens de uitstraling, de veiligheidsbeleving, de biodiversiteit en zorgt het ook nog eens voor minder stoeptegels en dus een betere afwatering.

Met betrekking tot het stimuleren van ontmoeten heeft het de voorkeur het groen te laten onderhouden in zelfbeheer en in te zetten op urban farming. Zorg daarnaast voor het faciliteren van buitensporten en lokale productie en afname. De rode draad in deze aanbevelingen is dat ze allemaal in het teken staan van herkennen, ontmoeten en je thuis voelen.

De eerste stappen worden al gezet met de stegenaanpak in de Amsterdamse binnenstad, waarbij diverse stegen groener en leefbaarder worden gemaakt. Een mooi voorbeeld is de Rozenboomsteeg: daar ontmoeten bewoners en ondernemers elkaar bij het zelfbeheer van groen, en zo ontwikkelen ze eigenaarschap over hun leefomgeving.

Groene strook

Zou het niet mooi zijn als het groen in de stegen met elkaar verbonden wordt in de vorm één lange groene strook. Een soort Green Mile, ingericht als voetgangersgebied en ontmoetingsplek. Een plek met hoogwaardig groen met ruimte voor het telen van groente, waar diverse culturen elkaar kunnen ontmoeten en met een open beleid voor innovatieve burgerideeën. Maar hoe gaat dit helpen bij het verminderen van het aantal toeristen, hoor ik u denken.

De essentie van de ervaren overlast zit niet per definitie in het aantal toeristen. Het gaat meer om het niet kunnen/willen connecten en het gebrek aan herkenning van gelijke waarden en behoeften. Als bijvoorbeeld de Amsterdamse binnenstad internationaal ge-rebrand wordt als groene duurzame tuinstad in plaats van als feeststad, dan zal dit een ander soort toerist naar de binnenstad lokken. Een toerist die net als de binnenstadsbewoners wil genieten van al het groen in de stad en de diversiteit aan hoogwaardige faciliteiten.

Door de stad in te richten als tuinstad ontstaat de mogelijkheid om toeristen aan te trekken met behoeften die beter aansluiten bij die van de binnenstadsbewoners. Deze gelijke behoeften, samen met het faciliteren van ontmoetingen, kunnen de verbinding leggen tussen beide groepen. Hierdoor ontstaat herkenning en onderling begrip. Het ontmoeten en herkennen van de toeristen vergroot de aanspreekbaarheid op overlast en schept een handelingsperspectief.

Een veranderende binnenstad hoeft geen negatief effect te hebben op de werkgelegenheid van laagopgeleiden en de inkomsten uit het toerisme. Al het groen in de stadscentra moet worden onderhouden en de lokale producten moeten worden verkocht. Daarnaast kan het verleggen van de focus van budgettoerist naar culturele toerist een positief effect hebben op de bestedingen in de binnenstad.

Na het lezen van dit betoog hoop ik dat bestuurders inzien dat het leefbaarder maken van een binnenstad kan worden vormgegeven zonder nadelige gevolgen voor de binnenstadseconomie. Dat het zelfs banen kan opleveren en dat het concept van een tuinstad steden kan profileren als een vooruitstrevende en duurzame stad die open staat voor toeristen die hetzelfde met de binnenstad voor hebben als haar bewoners. Het wordt tijd voor de volgende stap. Een stap naar een binnenstad die herkennen, je er thuis voelen en ontmoeten faciliteert. Een recept voor een leefbaardere binnenstad en wat mij betreft ook een recept voor een betere samenleving.