‘Een gotspe’: Amsterdammers wachten jaren op Woo-verzoeken

‘Een gotspe’, een ‘doofpottactiek’, of juist een prijzenswaardig voorbeeld van transparantie? De gemeente Amsterdam maakt uit zichzelf duizenden documenten over erfpacht in de stad openbaar. Maar precies níet die documenten die burgers hebben opgevraagd. Woo-verzoeken worden door de gemeente ‘op pauze’ gezet of afgewezen. Burgers die stukken willen zien, moeten wachten tot de gemeente ze online zet. Hoe lang dat gaat duren, weet niemand.

Transparantieprijs

Amsterdam spant zich in om te voldoen aan de Wet open overheid (Woo). Dat vertelt Lucia Ling Ket On, directeur juridische zaken, tijdens de Week van de Rechtsstaat aan een zaal vol enthousiaste juristen en ambtenaren. De gemeente wil tegen het eind van dit jaar 80 procent van de Woo-verzoeken binnen de wettelijke termijn behandeld hebben. Ook zet ze zich in voor de zogenaamde ‘actieve openbaarmaking’. Daarbij maakt de gemeente uit zichzelf stukken openbaar, zonder dat iemand daarom gevraagd heeft.

Dat laatste legt de gemeente publicitair geen windeieren. Amsterdam won onlangs de jaarlijkse Transparantieprijs Over Informatie Gesproken voor de website ‘Open.amsterdam’. In een ‘videopitch’ vertelt een gemeenteambtenaar over de motivatie voor het project: “Burgers moeten de gemeente kunnen controleren, mee kunnen kijken, mee kunnen denken en mee kunnen doen.”

Op Open.amsterdam publiceert de gemeente stukken die zij actief openbaar maakt. Onder meer stukken over het controversiële erfpachtdossier worden gepubliceerd. Maar de Amsterdamse Woon- en Erfpachtvereniging (AWEV) is helemaal niet tevreden met de ‘transparantie’ van de gemeente. Volgens AWEV gebruikt Amsterdam de actieve openbaarmaking als excuus om niet aan Woo-verzoeken te voldoen. De vereniging noemt het op Twitter een ‘doofpottactiek’.

Gordiaanse knoop

Het rommelt al jaren rond het Amsterdamse erfpachtbeleid. Tachtig procent van de grond waarop woningen staan in de stad, is niet van de woningeigenaren, maar van de gemeente. De zogeheten ‘erfpachtcanon’, een bedrag dat eigenaren van een woning op grond in erfpacht aan de gemeente betalen, levert gemeenten veel geld op. Den Haag verdient in 2023 ruim 20 miljoen euro aan erfpacht, Amsterdam haalde vorig jaar ruim 280 miljoen euro op. Verhogingen van de erfpachtcanon kunnen de gemeentekas flink spekken. Zo steeg de erfpachtopbrengst in Amsterdam na aanpassing van de canon met 200 miljoen euro.

Het erfpachtsysteem kan eigenaars van woningen op gemeentegrond in de problemen brengen. Zo meldde NRC onlangs dat de bewoners van de Haagse wijk Bezuidenhout ‘ineens’ tientallen malen meer erfpachtcanon moeten betalen. Volgens critici is onvoldoende duidelijk waarop de hoogte van de Amsterdamse erfpachtcanon, die per buurt erg verschilt, gebaseerd is. Adviesbureau Berenschot deed in opdracht van de gemeenteraad onderzoek naar het erfpachtstelsel. Berenschot spreekt van een ‘Gordiaanse knoop’, waarbij ‘de bescherming van de erfpachter onder druk staat’. Belangenorganisatie AWEV probeert al jaren opheldering te krijgen, onder meer door het doen van Wob- en Woo-verzoeken. Dat gaat niet altijd even soepel.

Woo-verzoeken op pauze

“Het is een gotspe”, zegt Laurens Lochtenberg. Hij vindt het ironisch dat Amsterdam een prijs heeft gekregen voor Open.amsterdam. Lochtenberg is bestuurder van AWEV. Hij houdt zich al jaren bezig met het erfpachtdossier. Zo ook met de Woo-verzoeken, om meer informatie boven tafel te krijgen. Lochtenberg vindt dat Amsterdam de actieve openbaarmaking via Open.amsterdam gebruikt als excuus om niet te voldoen aan Woo-verzoeken. “Het Woo-beleid van de gemeente komt neer op vertragen en ontmoedigen.”

Amsterdam kondigde in 2021 in een brief aan ‘te gaan bezien’ welk van de circa 40.000 documenten over erfpacht actief openbaar gemaakt zouden worden. “De gemeente zal transparant zijn over welke informatie er nog meer is en welke daarvan actief openbaar zal worden gemaakt”. Sinds de brief, ruim twee jaar geleden, staan alle Woo-verzoeken over het erfpachtdossier ‘op pauze’. Tot nu toe is minder dan 30 procent van de stukken door de gemeente openbaar gemaakt.

De gemeente weigert volgens Lochtenberg om afspraken te maken over prioritering van stukken waarover de gepauzeerde verzoeken gaan. En dat terwijl volgens hem transparantie over welke stukken er zijn, en gesprekken over welke daarvan belangrijk zijn voor verzoekers, juist de gemeente veel tijd kunnen schelen. Ook Lochtenberg maakte meermaals mee dat een verzoek werd ‘gepauzeerd’, omdat de gemeente van plan zou zijn de stukken op een later moment toch al zelf te publiceren. Wanneer dat dan eindelijk gaat gebeuren? Dat blijft onduidelijk.

Niet voor het eerst

Amsterdam haalde al eerder het nieuws met de inzet van selectieve actieve openbaarmaking. Het Platform Authentieke Journalistiek diende enkele jaren geleden een (toen nog) Wob-verzoek in bij de gemeente, om documenten op te vragen over de verhouding tussen de gemeente en Shell. Amsterdam wees het Wob-verzoek af, omdat het vanwege de omvang ‘onuitvoerbaar’ zou zijn. Tegelijkertijd maakte de gemeente uit zichzelf wél een selectie van enkele honderden documenten over Shell openbaar. Woo-expert Roger Vleugels noemde deze actie destijds ‘een belediging van de Wob en van het Shell Papers-onderzoek’.

Follow The Money waarschuwde in 2021, het jaar waarin de actieve openbaarmaking in Amsterdam in een stroomversnelling kwam, al voor een ‘rookgordijn’. Uit stukken van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat over de Wob-verzoeken rondom Shell blijkt volgens Follow The Money dat overheden in die zaak aansturen op een ‘tweesporenaanpak’. Hierbij worden verzoeken deels afgewezen. Voor het andere deel, blijkt uit een verslag van het ministerie, ‘nemen we zelf de regie’ en ‘kondigen we aan dat we eigener beweging een aantal dossiers openbaar maken of bijvoorbeeld een overzicht van contacten met Shell of iets dergelijks. Dat is dan te zien als een vorm van actieve openbaarmaking’.

De manier waarop Amsterdam te werk ging in het Shell-dossier, doet sterk denken aan de erfpachtaanpak waarmee Laurens Lochtenberg te maken heeft. Vleugels merkt op dat bij de actieve openbaarmaking in het erfpachtdossier en de Shell-zaak geen Woo-ambtenaren naar de stukken kijken, maar voorlichters. “Zij maken openbaar wat hen wel handig lijkt, als een soort service aan het publiek. En passant worden gevoeligere dingen dan niet openbaar, het wordt een beetje opgeleukt. Dat is bij Shell ook gebeurd.”

Mogelijke beïnvloeding

Ook raadslid Diederik Boomsma (CDA) kent de Woo-aanpak van de gemeente Amsterdam van dichtbij. “Op zich is het natuurlijk veel logischer en verstandiger om de hele organisatie zo in te richten, dat je stukken zelf gewoon al openbaar maakt”, zegt Boomsma. Maar in het erfpachtdossier gebruikt de gemeente volgens Boomsma het actief openbaar maken als excuus om Woo-verzoeken niet te behandelen. “Het lijkt erop dat het een juridisch trucje is, zodat ze tegen de rechter iets kunnen zeggen over waarom ze de termijnen niet halen. Dat is natuurlijk buitengewoon treurig.”

Boomsma diende zelf ook een Woo-verzoek in, over de mogelijke beïnvloeding van een onafhankelijke commissie door de gemeente. Deze Grondwaardecommissie moest ‘los van de bestuurlijke wensen’ adviseren over de hoogte van de erfpacht. Uit een wel geopenbaard verslag van een ‘risicoanalysesessie’ blijkt dat de gemeente toch sturing wilde geven aan de commissie. Er moest ‘beheersing’ plaatsvinden door middel van ‘selectiecriteria’ en screening vooraf. Ook wordt gesuggereerd ‘periodiek overleg’ te hebben met de commissie, zodat zij ‘inzicht heeft in de consequenties van haar advies’.

Het verzoek van Boomsma blijft een halfjaar liggen. De gemeente weigert zijn verzoek om documenten over het selectieproces van de commissie te openbaren. Ook over de gemeentelijke overleggen met de commissie wordt niets geopenbaard. Boomsma, zo blijkt uit het Woo-besluit, moet wachten totdat de gemeente stukken ‘actief openbaar maakt’. Dat is nog niet gebeurd, terwijl Amsterdam inmiddels al twee jaar stukken over erfpacht actief openbaart. Het wekt bij Laurens Lochtenberg wantrouwen op: “Waarom mag het proces van actieve openbaarmaking niet efficiënt zijn door afstemming met erfpachters? Waarom krijgt Boomsma geen antwoord? Wat is er toch te verbergen?”

Fata morgana

Volgens Woo-expert Roger Vleugels is de werkwijze van Amsterdam, waarbij Woo-verzoeken ‘op pauze’ worden gezet in ruil voor ‘actieve openbaarmaking’, in strijd met de wet. “Het fenomeen pauze bestaat niet in het bestuursrecht, klaar!”. Hij vindt dat de gemeente met de belofte van actieve openbaarmaking burgers dingen voorspiegelt, die zij niet kan waarmaken. “Het is een fata morgana, een niet bestaande stip op de horizon.”

Vleugels vindt er op zich wat voor te zeggen om de Woo-afdeling te ontlasten door als bestuursorgaan zelf stukken openbaar te maken. Maar op de selectieve manier waarop dat nu gebeurt, zonder overleg met Woo-verzoekers, is hij kritisch. Hij wijst erop dat een selectie van documenten door het bestuursorgaan zelf, een heel ander beeld kan schetsen dan het totaalbeeld van stukken waarnaar een burger vraagt. “Je gebruikt de Woo dan als propagandatool, als een soort communicatiemiddel”.