Goed samenspel

In het oude Athene, de bakermat van de democratie, waren slechts enkele daartoe gerechtigden bereid om een publiek ambt te vervullen. Ook toen al liep je het risico door je medeburgers voor rotte vis uitgemaakt te worden. Bovendien kreeg je er geen cent voor. Leiders als Kleisthenes en Perikles combineerden hun democratische gezindheid met visie, lef, dadendrang, retorische gaven en een stevige dosis ego. Het zijn kenmerken die we vijfentwintig eeuwen later nog steeds terugzien bij politieke leiders.

De historicus Ian Kershaw onderzoekt in zijn boek ‘Persoonlijkheid en Macht’ de ‘rise to power’ van verschillende politieke leiders. Toeval blijkt altijd een grote rol te spelen. Maar daarnaast zijn er overeenkomsten in de karakters: politieke leiders zijn doelbewust, hebben een sterke wil om te slagen en beschikken over de kracht om tegenslagen te overwinnen. Ook hebben ze een mate van egocentrisme dat vraagt om loyaliteit en dat alles en iedereen ondergeschikt maakt aan het gewenste doel.

Het zijn niet alleen de kwaliteiten van de groten der aarden. Een modale lokale bestuurder zal iets van deze kwaliteiten in huis moeten hebben om effectief te zijn en om het werk een beetje leuk te vinden. Maar niet alleen politieke leiders, ook ambtelijke leiders hebben gaven van geest en gemoed nodig om mensen in beweging te krijgen. Voor een goed samenspel helpt het wanneer kwaliteiten van politieke en ambtelijke leiders elkaar aanvullen.

Roel Bekker heeft enkele jaren geleden een studie gedaan naar de eigenschappen van topambtenaren. Van recente datum is de interviewreeks ‘de top kijkt om’. Uit beide bronnen denk ik kwaliteiten te kunnen destilleren die ambtelijk leiders in meer of mindere mate in huis (moeten) hebben. Ze hebben sterke analytische vaardigheden, kunnen snel denken en handelen, ze zijn sociaal maar kunnen tegelijkertijd in eenzaamheid werken, ze werken veel meer uren dan de 36 uur per week waarvoor ze betaald worden, ze zijn meer proces- dan doelgericht en ze kijken met pragmatisme, ironie en soms met enig cynisme naar het politieke bedrijf.

In de kern hebben politieke en ambtelijke leiders te maken met verschillende rationaliteiten. In het ambtelijke handwerk ga je een vraagstuk te lijf door feiten te inventariseren, te analyseren en door na een conclusie de uitvoering ter hand te nemen. Het politieke métier gaat over belangen inventariseren, onderhandelen, legitimeren en vervolgens uitvoeren. Goed samenspel vergt over en weer kunnen schakelen met beide rationaliteiten. Mensen die dat heel goed kunnen, zijn in staat om de overstap te maken van een politieke leidersfunctie naar een ambtelijke. Of andersom zelfs van een ambtelijke leidersfunctie naar het ambt van minister-president.

Wat we ook van de Grieken kunnen leren, is hoe om te gaan met verantwoordelijkheid wanneer het samenspel tot rampzalige uitkomsten leidt. In een Griekse tragedie heeft het drama plaatsgevonden voordat de voorstelling begint. We zien hoe mensen dealen met de gevolgen en inzicht krijgen in het lot dat hun handelen heeft gestuurd. Voor de Grieken waren het de Goden die over het lot beschikten. Hedendaagse bestuurders lijken soms te denken dat het hun ambtenaren zijn. Een echte leider draagt zijn lot. En anders dan Kleisthenes en Perikles word je daar tegenwoordig voor betaald.