Meebewegen met het populisme

In de media verschenen berichten dat ambtenaren mogelijk niet meewerken aan het realiseren van beleidsvoorstellen van een kabinet Wilders-1. Een enkele uitzondering daargelaten, zullen veruit de meeste ambtenaren dat wel doen. Daarvoor zijn (minstens) drie redenen.

Allereerst zijn ambtenaren loyaal. Dat past bij de traditionele rolopvatting dat de politiek over het ‘wat’ gaat en de ambtenaren (hooguit) over het ‘hoe’. Hoe ver dat gaat, viel onder andere te zien bij recent beleid over gezinshereniging. Hoewel staatsrechtgeleerden aangaven dat dit in strijd was met internationaal recht, was er welgeteld één ambtenaar die zijn ontslag indiende. Veel ambtenaren hebben de opvatting dat als politici (en daarachter kiezers) het willen, zij het mogelijk dienen te maken.

De tweede reden is dat veel ambtenaren de voordelen zien en zoeken van koerswijzigingen. Enig opportunisme is ook ambtenaren niet vreemd. Sommige die zich niet kunnen vinden in een mogelijk streng(er) immigratiebeleid zullen wellicht wel tevreden zijn met extra middelen voor veiligheid of steun voor minima. Voor sommige ambtenaren zal de koerswijziging zelfs welkom zijn.

Een derde reden zijn de gevolgen van niet meewerken. Een overplaatsing kan, maar vertrek is de ultieme consequentie. Een hypotheek, studerende kinderen, het opzeggen van een goedbetaalde baan leidt tot veel onzekerheid over wat daarna komt. Het lot van klokkenluiders – niet helemaal vergelijkbaar, maar in grote lijnen wel – werkt extra afschrikwekkend; in Nederland is kiezen voor je geweten doorgaans niet zo goed voor je portemonnee.

Deze redenen komen niet uit de lucht vallen. Ze zijn gebaseerd op onderzoek naar ambtenaren, waaronder mijn eigen onderzoek naar de gevolgen van Fortuyns verkiezingsoverwinning in Rotterdam. Nu is Rotterdam 2002 niet te vergelijken met Nederland 2023, maar er zijn interessante parallellen. Destijds waren ambtenaren ook geschrokken van de verkiezingsuitslag en het feit dat Fortuyn met Leefbaar de grootste partij werd. Veel ambtenaren waren bevreesd wat mogelijke coalitiedeelname zou betekenen voor beleid.

Fortuyn had immers net als Wilders uitspraken gedaan die voor veel ambtenaren niet door de beugel konden, zoals het afschaffen van lid 1 van de Grondwet. Zou er daarnaast een immigratiestop komen en een verbod op nieuwe moskeeën? De PvdA was in Rotterdam altijd de grootste partij geweest en dat had zijn invloed op het ambtelijk apparaat. Velen daarbinnen waren bevreesd voor wat ging komen. Dat leidde onder meer tot verschillende (niet zelden emotionele) ambtelijke sessies om over de verkiezingsuitslag te praten.

Uiteindelijk bleken in Rotterdam vrijwel alle ambtenaren loyaal. Dat had naast bovengenoemde redenen ook te maken met het feit dat het beleid van Leefbaar Rotterdam minder extreem bleek dan de uitspraken van sommige van haar boegbeelden. Soms konden enkele ‘niet-populistische’ instituties, zoals in Rotterdam de toenmalige burgemeester Opstelten, een intermediërende rol spelen of de scherpste kantjes van het beleid halen.

Voor sommigen zal het wenselijk zijn dat het beleid in Nederland een sterkere PVV-stempel krijgt. Een kwart van de inwoners heeft immers op die partij gestemd. Anderen zullen met lede ogen aanzien dat Wilders’ agenda, al is het slechts ten dele, wordt uitgevoerd. Maar welke kant het met een kabinet-Wilders ook opgaat, en ondanks dat ze er mogelijk wat scherpe kantjes afhalen, ambtenaren zullen vermoedelijk niet de grootste dwarsliggers zijn.