De ‘Darth Vaders’ van de Nederlandse politiek

Aan de duistere kant van politieke leiders kleven soms wat enge trekjes; de Nederlandse politiek kent de nodige ‘Darth Vaders’. Het zijn de politici die ooit uit overtuiging in de politiek aan de slag zijn gegaan maar door een hang naar macht de nodige dictatoriale trekjes hebben ontwikkeld. En dat is een van de oorzaken van de versplintering van het politieke spectrum en van het wantrouwen jegens de politiek.

De afgelopen paasdagen waren een mooi moment om mijn zoons te introduceren in de wereld van Star Wars. De echte uit 1977, waarin de kwaadaardige Darth Vader tegenover zijn nobele, voormalige vriend Obi-Wan Kenobi komt te staan.

Darth Vader was ooit een ridder van het goede, een beschermer van een kwetsbare democratie. Maar gedreven door angst en een honger naar erkenning werd hij een tiran, en was hij niet meer dan een duistere schaduw van zijn vroegere zelf. Voordat hij in de tweestrijd Obi-Wan neerslaat, krijgt Darth van Obi-Wan een waarschuwing: ‘You can’t win Darth. If you strike me down I shall become more powerful than you can possibly imagine.’

De symboliek van deze scène heeft mij altijd geïntrigeerd. Naarmate ik ouder werd, werd het tafereel steeds meer herkenbaar. Ik herken inmiddels de Darth Vaders van de Nederlandse politiek: mensen die in hun hang naar politieke macht het slechtste van zichzelf laten zien, mensen die zich heerszuchtig en manipulatief zijn gaan gedragen. Mensen die ‘afwijkende’ ideeën of meningen bedreigend vinden voor hun positie en die “dus” koste wat kost proberen te onderdrukken.

Een herkenbaar ‘Darth Vader versus Obi-Wan’-gevecht is dat van Geert Wilders. Waarin Wilders overigens niet Darth Vader is. In Wilders’ openlijke streven naar een meer conservatieve in plaats van een sociaal-liberale VVD, kwam hij in aanvaring met zijn fractie. Helaas, afwijken – hoe inhoudelijk onderbouwd ook - was niet toegestaan. Wilders moest de fractie uit. Hij richtte vervolgens de PVV op en ‘became more powerful’ dan zijn voormalige partijgenoten zich ooit hadden kunnen voorstellen.

Deze geschiedenis maakt Geert Wilders echter niet tot een nobele strijder of een beschermer van een kwetsbare democratie. Koud een paar jaar later ontpopt Wilders binnen de PVV namelijk zelf als een Darth Vader. Van zijn lijn afwijkende ideeën beschouwt hij als een bedreiging en staat hij niet toe. Hero Brinkman die openlijk aanstuurt op een PVV-jongerenbeweging? Exit! Louis Bontes die kritiek heeft op een gebrek aan transparantie binnen de partij? Exit! Joram van Klaveren die het oneens is met ‘minder, minder Marokkanen’? Exit!

Een angstig en krampachtig verbod op openheid en vrije discussie is echter niet alleen een duistere schaduwkant van ‘rechtse’ politiek. Een ander, recent voorbeeld speelt op links. Voormalig idealist en PvdA-fractieleider Diederik Samsom staat sinds de coalitievorming met de VVD onder druk. Terwijl kiezers gillend bij de PvdA weglopen, stuurt hij vanuit zijn positie van macht aan op behoud - behoud van vooral diezelfde macht. En hij eist conformisme. Ook van PvdA-kamerleden Tunahan Kuzu en Selçuk Öztürk, die het op inhoud oneens zijn met het integratiebeleid van PvdA-minister Lodewijk Asscher. De heren krijgen daarop de keuze: buigen en zwijgen, of exit.

Intussen timmeren Kuzu en Öztürk aan de weg met hun nieuwe partij ‘Denk’. Nu ze weer vrijuit mogen spreken, zijn ze ‘more powerful’ dan Samsom zich ooit had kunnen voorstellen. Je kunt stellen dat Samsom, net als Wilders voor hem, door zijn machtsvertoon de versnippering van het politieke landschap een handje heeft geholpen. En daarmee ook een bijdrage heeft geleverd aan het wantrouwen van de samenleving in de politiek (in de PvdA in het bijzonder).

Want dat is natuurlijk de clue. Manipulatie, machtsvertoon en gedwongen conformisme verpakken als ‘loyaliteit’ of als ‘fractiediscipline’, daar trapt de samenleving niet meer in. Wat de samenleving ziet, is angst voor openheid, angst voor discussie, angst voor andere denkbeelden. We zien angstige mensen die uit zelfbehoud heerszuchtig en manipulatief te werk gaan. We zien politici die vooral met zichzelf en met ‘de poppetjes’ bezig zijn, in plaats van met de inhoud of met de samenleving. Het roept terecht wantrouwen en afkeer jegens de politiek op.

Een paar films later komt Darth Vader tot zelfinzicht. Pas op het laatste moment, als zijn imperium letterlijk explodeert en hij zelf ten dode is opgeschreven, ziet hij zijn fouten in. Hij werpt de schaduw van zich af, zijn masker gaat af en hij vernietigt het kwaad. Dat is een mooie leerschool; dat kunnen onze politici natuurlijk ook doen. May the Force be with us.

Basile Lemaire is bestuurskundige. Zijn nieuwe boek gaat over publiek leiderschap, vertrouwen, en de relatie met politiek conformisme. Het is getiteld: “Heren, Hoeren, Heiligen”.