Cultuurstrijd in de Haadstêd

Noord Nederlandse Dans raakt de subsidie kwijt, kunstencentrum Parnas gaat definitief dicht, fotofestival Noorderlicht ziet de subsidie gehalveerd: de culturele sector in het noorden verkeert in zwaar weer. Vanuit het monumentale stadhuis aan het idyllische Hofplein in het centrum van Leeuwarden heeft cultuurwethouder Isabella Diks (PAL/GroenLinks) uitzicht op het pand van kunstcentrum Parnas. Sinds 13 juli is het gesloten. Tot die tijd was dit de plek waar jong en oud in Leeuwarden gesubsidieerd muziek­les kon krijgen, een fotografiecursus kon volgen of anderszins kon genieten van een breed aanbod op het gebied van kunsteducatie. Wegbezuinigd.

Wethouder Diks kan het verdedigen, zegt ze. ‘Voor de uitvoering van de functie kunsteducatie hebben we dat pand niet nodig. En ik kon vanuit hier heel goed zien dat daar niet dagelijks de mensen over de vloer kwamen van wie we als gemeente de muzieklessen wilden subsidiëren.’ Er ging jaarlijks 1,4 miljoen naar Parnas. ‘3,5 ton voor huisvesting, 660.000 voor personeel, dan was er al een miljoen weg en had nog geen kind een streep op papier gezet. Er bleef ruim vier ton over voor de functie kunsteducatie.’

Ontslag van het personeel en afstoten van de huisvesting leverde een bezuiniging van een miljoen euro op, waarvan 250.000 euro bestemd is voor de organisatie van kunst­educatie-nieuwe-stijl. Een afgeslankte organisatie, Kunstkade, regelt dat zzp-ers en cursisten op verschillend locaties in de stad aan elkaar worden gekoppeld. Van de meerwaarde van één centrale plek heeft ze de afgelopen jaren te weinig gemerkt, zegt de wethouder. ‘In het weekend gebeurde er bijna niets, minima kwamen er nauwelijks, het had niet de spin-in-het-web-functie die we graag zagen. Het was kunsteducatie oude stijl en financieel niet vol te houden.’

Bobo’s
De sluiting van Parnas laat de tweeslachtigheid van de gemeente Leeuwarden zien, vindt kunsthistoricus Huub Mous, die zich op zijn weblog huubmous.nl en tijdens discussieavonden een uitgesproken tegenstander toont van de ambitie om Kulturele Haadstêd van Europa te worden. ‘Het gaat natuurlijk niet alleen om Parnas’, zegt Mous. ‘De gemeente zit niet heel goed bij kas, waarom dan in deze tijd zo’n grote investering doen waarbij de vraag is wat je eraan overhoudt?’

Die twijfel hoort hij veel ‘in de stad’, beaamt Siem Jansen, voorzitter van de Stichting Culturele Hoofdstad. ‘Alle kandidaat-steden hebben daarmee te maken, iedereen moet bezuinigen.’ Geen reden om af te haken, vindt hij, verwijzend naar de verwachte positieve economische opbrengsten – het dubbele van de investering, zoals becijferd door de universiteit van Tilburg. ‘Het binnenhalen van zo’n project maakt nieuwe krachten en nieuw elan los. Dat heb je juist nodig in deze tijd. Je moet echt over je schaduw heen springen om een eind verder te komen.’

Maar waar er in de andere steden sprake lijkt van onverschilligheid rondom de kandidatuur en waar het voornemen vooral lijkt te leven onder bestuurders en een klein groepje angehauchten, is er in Leeuwarden sprake van felle discussie en tegenstand. Bloggers op de site fanvanfriesland.nl vinden dat het geld beter aan ‘echte kunst en kunstenaars’ kan worden besteed. ‘Eerst de culturele activiteiten en het cultuuraanbod uitkleden en er dan groots mee voor dag willen komen: hypocriet.’ De Leeuwarder Courant sprak half mei van een ‘loopgravenoorlog’ rondom de kandidatuur, een strijd tussen ‘vagen’ (de veelal jeugdige plannenmakers) en ‘zuren’, een groep voornamelijk wat oudere cultuurlief­hebbers.

Het gebrek aan animo heeft deels te maken met een valse start, zeggen betrokkenen. Concrete voorstellen lieten lang op zich wachten, er was onduidelijkheid over de financiën, de aanvankelijke kwartiermaker verdween van het toneel en uiteindelijk bleek dat niet de provincie, maar één stad zich diende te kandideren. Dat was geen lekkere pr, die natuurlijk wel breed werd uitgemeten in de regionale media.

Siem Jansen: ‘Mensen weten wat het betekent als je een EK-voetbal wint, maar niet wat ze zich moeten voorstellen bij de titel Culturele Hoofdstad. Dat maakt het moeilijk. Dus zijn er vooroordelen. Zeker als er weer een bedrag in de media is genoemd. Dan hoor ik meteen: jullie gaan 40 miljoen euro aan een feestje voor Europese bobo’s uitgeven.’

Diep-Friezen
Het concept-bidbook dat onlangs werd gepresenteerd door de organiserende ‘Coöperatie2018’ staat volgens Huub Mous vol met ‘vage luchtfietserij’, biedt geen inhoudelijke voorstellen op kunstgebied en zou zelfs de geur van ‘nationalisme’ en erger bevatten. Hoofdstukken over ‘de zoektocht naar het Friese DNA en de Friese identiteit’ worden door Mous en andere critici beschouwd als fout, en het aanhaken bij het Friese begrip mienskip (gemeenschapszin) zou zelfs doordrenkt zijn van ‘bruine walmen’, noteerde de Leeuwarder Courant. Onzin, vindt Jelma Dekker van schouwburg De Harmonie. ‘Er zijn nog een paar van die diep-Friezen hier, maar ook veel import en alles wat daartussen zit. Niemand wil hier de grenzen dichtgooien of zoiets.’ Ook Siem Jansen vindt dat de tegenstanders zich hier van ‘goedkope argumenten’ bedienen. ‘Zulke sentimenten rondom verkeerd nationalisme moeten ze niet uit willen spelen.’

Dekker: ‘Er zijn hier veel eigen tradities, er is de taal, de eigen cultuur. Discussies over hoe je daarmee omgaat zijn juist interessant in dit verband. En de kwestie van minderheidstalen speelt natuurlijk in meer Europese landen.’

Het in Friesland populaire begrip mienskip staat volgens de voorzitter van Culturele Hoofdstad voor onderlinge verbondenheid en betrokkenheid ‘die is hier echt groot. Dat uit zich cultureel gezien in een relatief groot aantal oudheidskamers, brassbands, koren en fanfares en in de populariteit van het zogeheten iepenloftspul.

’s Zomers is er in veel dorpen een theatervoorstelling in de buitenlucht, waar bijna iedereen in het dorp op de een of andere manier als vrijwilliger bij betrokken is.’ Jelma Dekker: ‘Mienskip, dat is dat iedereen gaat vegen voor een eventuele Elfstedentocht, dat zag je bij Simmer 2000, toen Friezen vanuit de hele wereld voor een soort ‘mega-reünie’ terugkwamen.’

City-marketing
De Harmonie en andere partijen uit de stedelijke culturele sector zoals het Fries Museum en Tryater zijn tot nog toe buiten de discussies gebleven en nog onzichtbaar in het bidbook, bevestigt Dekker: ‘Dat komt door de moeizame start. En ook omdat het niet alleen om cultuur draait, het is veel breder, maar we zijn zeker enthousiast. Ook natuurlijk omdat er geld beschikbaar komt voor onze regio. Het kan een belangrijke economische stimulans zijn in een moeilijke tijd.’

Mous verwacht dat een eventuele uitverkiezing niets toevoegt aan de culturele infrastructuur van de stad.  ‘Is het niet gewoon city-marketing?’ De naam Culturele Hoofdstad is ‘op z’n minst verwarrend’, bevestigt wethouder Diks. ‘Vroeger ging het vooral om cultuur. Je liet zien hoe mooi je stad was, promootte de regio en het programma was heel cultureel. In de afgelopen edities is dat veranderd.’

In de beginjaren liet een Culturele Hoofdstad op z’n minst een nieuw theater of een plein met stadsfontein aanleggen om de opbrengst van de titel tastbaar te maken, nu is het resultaat niet direct zichtbaar in nieuwe bakstenen. Diks: ‘Het legt een fundament onder een sociaal-economische ontwikkeling die zich soms cultureel uit. Het fenomeen Culturele Hoofdstad is een vehikel om bredere ontwikkelingen te genereren, om een probleem aan te pakken, zaken los te wrikken, op economisch, sociaal en cultureel gebied.’

Diks reisde in 2010 twee keer naar Essen en het Ruhrgebied, destijds Culturele Hoofdstad, en ze noemt het ‘inspirerend’ hoe die regio met de titel is omgegaan. ‘Het Ruhrgebied: dat was een treurige regio met zware industrie waar de mensen bij wijze van spreken zwartgeblakerd door de straten liepen. Nu zijn verlaten fabriekscomplexen fantastische plekken geworden, er zijn mooie restaurants en meanderende rivieren.’

Krimp
Friesland lijdt weliswaar niet onder de gevolgen van zware industrie, maar heeft een ander probleem: krimp. ‘Steden groeien door, de leefbaarheid van het platteland staat op het spel. Daar verdwijnen steeds meer voorzieningen als scholen, winkels en postkantoren. Hoe kunnen stad en platteland elkaar in deze provincie versterken? Er komen steeds meer boerderijen leeg te staan: dat zijn enorme complexen. Kan de Culturele Hoofdstad een rol spelen bij het
nadenken over die vraagstukken?’

Friesland is bovendien, anders dan het Ruhrgebied was, natuurlijk al jaren een ‘sterk merk’. Diks: ‘De Friese vlag is een indrukwekkend icoon. Friesland staat voor vakmanschap, ambachtelijkheid. Friezen zijn in staat om met beperkte middelen grote dingen te bereiken, ik zie steeds wat er kan gebeuren als Friezen een gezamenlijk  belang hebben en erachter gaan staan.’

Aan de mogelijke verkiezing tot Culturele Hoofdstad verbindt Diks uiteenlopende zaken als de productie van voedsel op het platteland, het niveau van watertechnologie, biovergisters, de vriendschapsband met het Chinese Liyang, de rust en ruimte, de Waddeneilanden en het ecotoerisme. De titel kan van ‘vitaal belang’ zijn voor Friesland, de relatie tussen stad en platteland en de aanpak van krimp, betoogt de wethouder. ‘Je moet de Culturele Hoofdstad gebruiken om meerjarige ontwikkelingen aan te jagen. De krimp gaat snel. Die kun je niet stoppen, maar wel goed begeleiden. We moeten heel snel antwoorden vinden. Ik denk dat we met Culturele Hoofdstad als motor nog net op tijd zijn om in te grijpen.’

Ze snapt de kritiek wel, in dit economisch tij en de bezuinigingen op cultuur, maar het gaat om meer, betoogt ze vol vuur: ‘Als gemeente Leeuwarden willen we er minstens 5 miljoen euro in stoppen. Dat vind ik voor een meerjarige periode een heel acceptabel bedrag en goed te verdedigen.’

De provincie is van plan tussen de 11 en 17 miljoen euro bij te dragen, het rijk zal naar verwachting met een bedrag van ettelijke miljoenen bijspringen. Siem Jansen: ‘We krijgen er natuurlijk geen 100.000 inwoners bij in Friesland, maar de Culturele Hoofdstad geeft zeker een boost aan het toerisme. Het gaat er uiteindelijk om dat je jezelf als stad en platteland kunt vernieuwen. Het gaat om zelfverheffing, trots en zelfbewustzijn. Dat klinkt niet spectaculair maar dat is het wel. Natuurlijk willen we er internationaal aansprekende projecten aan overhouden, bijzondere kunst, goede festivals. Ik denk bijvoorbeeld aan de High Line in New York, een nieuw park op een voormalige spoorlijn. Maar wat het precies wordt weten we nog niet, dat gaan we met z’n allen de komende jaren uitvinden.’

Diks: ‘We zijn Friezen. We slaan elkaar niet meteen wild op de schouders. Ik ben ervan overtuigd dat als we het worden, iedereen het idee omarmt en aan de slag gaat. We zijn laat begonnen, maar dan hebben we nog ruim vier jaar tot 2018.’

In concurrentie met vier steden
In 2018 is Nederland (samen met Malta) aan de beurt om een Culturele Hoofdstad te leveren. Op dit moment zijn er nog vijf steden(groepen) die namens Nederland kandidaat willen zijn: Leeuwarden, Den Haag, Utrecht, Maastricht (en Euregio) en Eindhoven (met Helmond, Den Bosch, Breda en Tilburg samen BrabantStad).

Eind 2012 kiest het kabinet welke twee of drie steden hun plannen mogen uitwerken, in september 2013 gaan die bidbooks naar de jury van de Europese Commissie. In april 2014 valt het besluit welke Nederlandse stad Europese Culturele hoofdstad wordt in 2018. In 1987 was Amsterdam Culturele Hoofdstad, in 2001 Rotterdam.