Cdk Berends: ‘We worden bijna een tandeloze tijger’

Provincies hebben vrijwel geen instrumenten om in te grijpen als gemeenten niet toekomstbestendig zijn. Terwijl ze aan de andere kant wel de verantwoordelijk hebben om te zorgen voor sterke gemeenten. De huidige herindelingswet en het beleidskader herindeling helpen provincies nauwelijks. ‘We worden bijna een tandeloze tijger. Dat laten we ons als provincie niet gebeuren.’

Spanningsveld

Dat stelt de Gelderse commissaris van de koning John Berends (CDA). ‘We houden algemeen toezicht op gemeenten en toezicht op de kwaliteit van het openbaar bestuur van gemeenten. Een herindeling moet in principe ‘van onderop’; het moet vanuit gemeenten zelf komen. Wij zien echter ontwikkelingen die scheef gaan in gemeenten, maar hebben niet de tools om door te bijten. Daar zit nu, in het fusieproces Scherpenzeel-Barneveld, het spanningsveld. Als een fusie van onderop niet wordt gedragen, zoals het zich nu laat aanzien, maar wij wel de verantwoordelijkheid hebben voor gemeenten, kunnen we de koe niet echt bij de hoorns pakken.’

 

Robuustheid

Provincies kunnen, bij hoge uitzondering, een herindelingsprocedure starten. Daarvoor is er artikel 8 van de Wet arhi (herindelingswet). Voordat GS een arhi-procedure starten, moeten ze eerst met de minister van Binnenlandse Zaken overleggen en duidelijk maken waarom ze het initiatief tot herindeling willen nemen. Na dat verplichte overleg met BZK besloten GS in juli vorig jaar een arhi-procedure te starten. Scherpenzeel heeft onvoldoende bestuurskracht en kansen om die bestuurskracht te verbeteren, heeft ze niet benut, vinden GS. Scherpenzeel verzet zich daar fel tegen. ‘Het gaat ons er niet om Scherpenzeel een hak te zetten, absoluut niet. Het gaat ons om een duurzaam, kwalitatief goed openbaar bestuur’, stelt gedeputeerde Jan Markink (VVD, toezicht gemeentefinanciën, Sterk Bestuur Gelderland). ‘Daar willen we stappen in zetten en dat is onze motivatie om door te gaan. Robuustheid is wat wij vragen.’

 

Bestuurlijke paradox

Het lastige in de Wet arhi is volgens Berends dat een provincie pas een arhi-procedure kan starten als je als provincie een concrete oplossing voor ogen hebt. Gelderland zag en ziet die in een samenvoeging van Scherpenzeel en Barneveld. De eerste stap en belangrijk onderdeel in de arhi-procedure, is het zogeheten open overleg. ‘Dan moet je alles openbreken en gesprekken aangaan over verschillende varianten. Terwijl we, om die arhi-procedure te mogen starten, moeten aangeven waaróm we een herindeling als beste oplossing zien.’ Berends noemt dat een bestuurlijke paradox. Ook hoogleraar bestuurskunde Paul Frissen en de zogeheten spiegelgroep die op verzoek van de provincie het open overleg heeft bewaakt, wezen eerder op die paradox. Scherpenzeel heeft van meet af aan geen vertrouwen in het open overleg omdat GS een fusie tussen Scherpenzeel en Barneveld voor ogen hadden en hebben. Het Scherpenzeelse college verwijt GS vooringenomenheid. Ook neemt Scherpenzeel het GS kwalijk dat de gemeente niet de kans wordt gegund te laten zien dat haar bestuurskracht inmiddels is verbeterd.

 

Interventie gerechtvaardigd

‘Laten we eerlijk zijn: die kans hebben ze vanaf 2007 al gehad. Als daarin geen echte stappen worden gezet, is het gerechtvaardigd een interventie te doen’, stelt Markink. Van vooringenomenheid is volgens hem geen sprake. ‘We zagen een fusie als een goede oplossing, maar we hebben nadrukkelijk gezegd dat we de verschillende varianten naast elkaar wilden zetten. Als er al sprake was van vooringenomenheid, hebben we die losgelaten.’ ‘Als voorzitter van Gedeputeerde en Provinciale Staten werp ik het ver van me dat er sprake is van vooringenomenheid. Als provincie pak je positie en de wetgever geeft aan dat je alles weer moet openbreken. Dat snap ik en ik snap tegelijkertijd dat mensen, die niet zo gepokt en gemazeld zijn in dit soort processen, daar geen touw aan kunnen vastknopen. In dit soort processen zit een rariteit gebakken’, vult Berends aan.

 

Provinciale zorgen

De bestuurskracht van Scherpenzeel staat al sinds 2007 ter discussie, stelt Berends. Een door Scherpenzeel gewenste fusie met Renswoude en Woudenberg sneuvelde in 2011 in ‘Den Haag’. Door een kabinetswissel werd het wetsvoorstel tot fusie van de drie gemeenten ingetrokken. ‘Scherpenzeel stelde toen zelf dat het aan bestuurskracht ontbrak. Er zijn verschillende pogingen geweest om met andere gemeenten op bepaalde beleidsterreinen samen te werken, maar dat is nooit goed van de grond gekomen’, aldus Markink. Bij de provincie bleven de zorgen over het gebrek aan bestuurskracht. ‘Dat is een breed begrip, maar het gaat er onder meer om of een gemeente zijn strategische opgave aan kan, haar inwoners en bedrijven van dienst kan zijn, hoe ze samenwerkt in de regio en hoe de onderlinge politiek-bestuurlijke verhoudingen zijn’, verduidelijkt Berends.

 

Rug tegen muur

Daarnaast willen GS niet dat gemeenten pas geholpen worden als ze met de rug tegen de muur staan. ‘Dat is niet de goede manier, want dan heb je geen keus meer’, aldus Markink. Dus wil de provincie niet afwachten tot gemeenten in diepe financiële problemen zitten en door hun hoeven dreigen te zakken. ‘We willen aan de voorkant het gesprek met gemeenten aangaan. Dat doen we niet alleen met Scherpenzeel, maar met alle 51 gemeenten in Gelderland.’ Gemeenten kunnen met geld van de provincie hun bestuurskracht laten onderzoeken en er kan expertise worden ingehuurd. ‘In the end kan er ook worden gekeken of intensieve samenwerking nodig is. Dat kan ambtelijk, maar ook bestuurlijk zijn.’

 

Trigger om te interveniëren

Nadat voor de zomer 2019 het rapport van SeinstravandeLaar (SvdL) ‘Zelfbewust Scherpenzeel’ verschijnt, is het voor GS helder: er moet iets gebeuren. Dat rapport is gemaakt op verzoek van Scherpenzeel. De gemeente wilde weten wat er nodig is om de begin 2019 vastgestelde Toekomstvisie 2030 te realiseren. SvdL concludeerde dat de gemeente haar taken niet naar behoren kan uitvoeren en dat het onder meer schort aan organisatie- en bestuurskracht. De enige toekomstbestendige optie is herindeling met Barneveld. ‘Het rapport was een onderbouwing van onze opvatting dat er echt iets moest gebeuren, dat het uur u was aangebroken’, aldus Markink. ‘Het enige dat Scherpenzeel in het vaandel had staan, is zelfstandigheid, zelfstandigheid, zelfstandigheid, zelfstandigheid. Als GS hebben we toen expliciet gezegd dat ze twee scenario’s moesten onderzoeken. Zelfstandig voortbestaan en herindelen met Barneveld. Tot en met hun Kadernota (van 2020, red) hebben ze dat niet gedaan. Dat was wel de trigger om te interveniëren’, stelt Berends. ‘Hoewel het college beloofde die twee scenario’s te onderzoeken, was dat wat ons betreft volstrekt onder de maat’, vult Markink aan.

 

Vertrouwensrelatie

De verhoudingen tussen de provincie en Scherpenzeel zijn in de loop van de tijd verslechterd. Ook binnen de gemeente zelf lopen de spanningen op. De inmiddels vertrokken waarnemend burgemeester Harry de Vries (CDA) wordt door het Scherpenzeelse college verweten achter hun rug om met de cdk over een mogelijke herindeling te praten. ‘Het is niet meer dan normaal dat een burgemeester en een cdk periodiek overleg met elkaar hebben en zeker in een situatie als deze.’ Fel: ‘Dat is normaal, niet meer dan normaal.’ Niet in de laatste plaats omdat het in het gemeentebestuur rommelde. Een deel van het college neigde inmiddels naar herindeling, een ander deel niet. Volgens Berends heeft De Vries niet formeel de opdracht van zijn voorganger Clemence Cornielje gekregen een fusie tussen Scherpenzeel en Barneveld te regelen. ‘Maar dat er bestuurlijk iets speelde, en meer dan iets, dat er wel een klus was te gaan, was ook evident.’ Berends vindt het ook niet nodig dat een burgemeester zijn wethouders over gesprekken met de cdk informeert. ‘In het normale bestuurlijke verkeer vinden deze gesprekken tussen de burgemeester en cdk plaats. Een burgemeester en een cdk hebben een vertrouwensrelatie. Dat is logisch en belangrijk. Het is ook aan een college wat je met elkaar deelt. Het is afhankelijk van de sfeer in een college wat je als burgemeester wel en niet vertelt.’

 

Moed

De verhouding in het college was slecht, zeker in het college van Gemeentebelangen Scherpenzeel en SGP dat na een coalitiebreuk in december 2019 alles op alles zette om zelfstandig te blijven. Dat leidde uiteindelijk in augustus 2020 tot een vertrouwensbreuk: de wethouders zegden het vertrouwen in De Vries op. De wethouders verweten hem onder meer achter hun rug om met de cdk en Barneveld over herindeling te hebben gesproken. De Vries heeft in de ogen van Berends de moed gehad om, tegen de wens van de wethouders in, het belang van herindeling te blijven benadrukken. ‘Ik vind dat getuigen van moed. Een burgemeester mag dat ook doen. Hij mag zeggen: “ik acht het voor de gemeente, voor onze inwoners, het beste om een stap richting fusie te zetten.” Daar is enorme spanning op komen te staan.’ De wethouders hebben De Vries harde verwijten gemaakt, waarvoor de gemeenteraad uiteindelijk schriftelijk zijn excuses heeft aangeboden. Dat gebeurde nadat De Vries zijn ontslag had ingediend. ‘De Vries is gerehabiliteerd’, stelt Berends.

 

Rozendaal

Scherpenzeel (krap 10.000 inwoners) snapt niet dat zij wel en een veel kleinere gemeente als Rozendaal (1.654 inwoners) niet hoeft te fuseren. ‘Rozendaal heeft al vele jaren een zeer nauwe samenwerkingsrelatie met bijvoorbeeld Rheden. En ze heeft niet alleen maar zelfstandigheid, zelfstandigheid, zelfstandigheid, zelfstandigheid in het vaandel staan. Zij heeft uit zichzelf contact gezocht om op allerlei beleidsterreinen samenwerking te zoeken. Dat heeft er tot op de dag van vandaag voor gezorgd dat ze de zaakjes op orde hebben’, aldus Berends. ‘Ze heeft het nu weliswaar ook financieel zwaar, vanwege de tekorten op het sociaal domein. Het essentiële verschil is dat Rozendaal de samenwerking heeft gezocht. Nu is Scherpenzeel wel bezig om dat te doen (met Barneveld, red), maar zij moet het bij wijze van spreken uit de tenen halen om daar een start mee te maken. Dat is een essentieel verschil hoor.’ ‘Rozendaal heeft praktisch alle beleidsmatige taken bij andere gemeenten ondergebracht. En als je kijkt naar voorzieningen zoals een zwembad, bibliotheek of schouwburg, dan kunnen de inwoners naar Arnhem’, vult Markink aan. 

 

Voor hand liggende optie

Eind januari hebben GS een herindelingsontwerp ingediend, dat uitgaat van een fusie van Scherpenzeel met Barneveld per 2023. ‘Dat zien wij als de meest voor de hand liggende optie’, aldus Markink. ‘Scherpenzeel bleef toch heel erg zitten op zelfstandigheid en wilde mogelijk een klein stapje richting samenwerking met Barneveld zetten, maar vooral op de uitvoerende taken. Barneveld wilde op onderdelen samenwerken met Scherpenzeel of een bestuurlijke fusie. Strategische samenwerking zonder de stip op de horizon van een fusie zag Barneveld niet zitten. Wij hebben uiteindelijk de keuze tot fusie gemaakt.’

 

Vernieuwing bestuur

GS hebben op die fusie een plusje op gezet: er komt een kernenbeleid 2.0. De Barneveldse oppositiepartij Lokaal Belang noemt dat een ‘konijn uit de hoge hoed’. Onzin, stelt Markink. Tijdens het zogeheten open overleg is dat meerdere malen aan de orde geweest. ‘We proberen te zoeken naar vernieuwende vormen van bestuur. Het kernenbeleid 2.0 past daar prima in.’ Alle dorpen in de nieuwe gemeente krijgen een hoge mate van zelfbeschikking. ‘Binnen dit model wordt de zeggenschap en autonomie van het dorp goed vormgegeven en wordt de toenemende afstand tussen inwoner en gemeentebestuur overbrugd’, aldus een passage uit het herindelingsontwerp van GS. Markink: ‘Het zou mooi zijn dat op deze plek op de Veluwe, dat niet altijd het meest progressief is, een mooie stap zouden kunnen zetten in vernieuwing van het bestuur.’