Binnenlandse Zaken moet dringend versterkt

Een en ander heeft gevolgen voor de regierol van BZK in de sfeer van openbaar bestuur en democratie. Waar het departement van Financiën het financiële organogram beheerst en Justitie heer en meester is over het rechtsstatelijke organogram, moet BZK dat zijn voor het constitutionele organogram inzake openbaar bestuur en democratie. In de praktijk is die rol van BZK echter tanende. Het lot van provincies, gemeenten, waterschappen en andere vormen van openbaar bestuur wordt niet meer bepaald door BZK, maar door andere ministeries.

Bij de discussie over de belangrijkste vorm van functioneel bestuur – de waterschappen – heeft staatssecretaris Joop Atsma de leiding, zelfs waar het gaat om de verkiezingsmethodieken. Ook de vorming van de uiterst belangrijke regionale uitvoeringsdiensten valt onder deze staatssecretaris. De cruciale zorg voor lokale veiligheid en openbare orde is geheel uit het zicht van BZK verdwenen en naar Justitie overgeheveld.

De grote decentralisaties die gaan komen, staan in hoofdzaak onder regie van vakministers op de terreinen van zorg en sociale zaken. Tal van belangwekkende voorvragen worden daarbij niet meer beantwoord. Is het wel verantwoord om de gemeenten op te zadelen met allerlei taken die nauwelijks differentiatie verdragen? Kunnen de gemeenten de gestelde bezuinigingsdoelstellingen eigenlijk wel realiseren? Het zijn antwoorden die vooral van belang zijn om een goed stelsel van openbaar bestuur en democratie in stand te houden.

Van de vakdepartementen kan niet worden verwacht dat zij deze discussie aangaan, want dat is niet hun verantwoordelijkheid. Ook van belangenorganisaties als de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en het Interprovinciaal overleg (IPO) kan een dergelijke paraplu-visie niet worden verwacht en wel omdat deze organisaties uitdrukkelijk partij én belanghebbende zijn. Met regelmaat vechten VNG en IPO elkaar dan ook de tent uit.

De Gemeentewet en de Provinciewet geven de minister van BZK een coördinerende en sturende rol op het terrein van het openbaar bestuur. Dergelijke verantwoordelijkheden hebben ministeries van Binnenlandse Zaken ook in de ons omringende landen. Indien bijvoorbeeld in Duitsland een vakdepartement taken en bevoegdheden wil overdragen aan het decentrale bestuur, dan kan Binnenlandse Zaken dat verhinderen of bijsturen wegens strijd met de beginselen van de Duitse federatie. Hieraan ontleent het Duitse departement een sterke positie.

In Nederland bestaat die sterke positie alleen op papier. De betreffende wettelijke bepalingen hebben nauwelijks een praktische uitwerking gekregen. Mede om die reden krijgt het Nederlandse openbaar bestuur een steeds chaotischer karakter. Er is geen eenduidig referentiekader meer. Verticale en horizontale vormen van bestuur lopen dwars door elkaar heen.

Op het regionale niveau is het een drukte van belang. Naar gemeenten gedecentraliseerde bevoegdheden worden op grote schaal en noodgedwongen meteen weer opgeschaald naar dat regionale niveau, bijvoorbeeld in de jeugdzorg. WGR-plus-regelingen worden afgeschaft, maar metropoolregio’s – zoals rond Rotterdam en Den Haag – komen er meteen voor in de plaats.

Dat alles roept de vraag op: waar is BZK? Waar blijft een helder en sturend constitutioneel organogram voor bestuur en democratie? Waarom zijn de departementen van Financiën en Justitie wel leidend op de aan hen toevertrouwde beleidsgebieden en is BZK dat niet meer? Er is dus werk aan de winkel. In aanloop naar een nieuwe kabinetsperiode moet grondig worden nagedacht over hoe BZK weer kan terugkeren naar haar core-business. Er zijn voldoende inhoudelijke aanknopingspunten om het tij te keren. Leve een nieuw constitutioneel organogram voor bestuur en democratie!