Blijvende aandacht voor integriteit noodzakelijk

De afgelopen periode was er veel aandacht voor de integriteit van lokale bestuurders en politici. En terecht: het raakt de kern van onze democratie. Als de integriteit van politici in het geding is, kan dat het vertrouwen van burgers in de politiek als geheel schaden. Maar aandacht voor de integriteit van het lokaal bestuur zou zich niet moeten beperken tot de periode rond de verkiezingen en tot screening, gedragscodes en integriteitsbeleid alleen.

Het is lastig precies aan te geven hoe het gesteld is met de integriteit van onze lokale politici. De Politieke Integreitsindex (PI-Index) komt jaarlijks tot ongeveer 40 tot 45 gevallen waarbij de integriteit van lokale politici en bestuurders ter discussie staat. Voorbeelden zijn de burgemeester van Waalre die tegen de coronaregels in zingend en dicht op andere bezoekers in een café werd betrapt, of de wethouder in Ede die haar partner een baantje probeerde te bezorgen. Op een totaal van ruim 10.000 burgemeesters, wethouders en raadsleden lijkt dat niet veel. De Monitor Integriteit en Veiligheid geeft een ander beeld. Daaruit blijkt dat een derde van politieke ambtsdragers op gemeentelijk niveau niet-integere gedragingen bij collega-ambtsdragers hebben gezien of vermoed. Het gaat hier dus hier deels om een vermoeden.

Integriteitskwesties zijn niet altijd het gevolg van kwade opzet, maar ontstaan ook door blinde vlekken, onvoldoende gevoel voor verschuivende normen of van een al te dominante groepsdynamiek met netwerkcorruptie als mogelijk gevolg. Een goede screening is dan een hulpmiddel, dat politici helpt in beeld te krijgen wat nu precies hun eigen belangen, netwerken en gedrag zijn, waar morele risico’s en kwetsbaarheden liggen en op tijd te signaleren wanneer integriteit extra aandacht behoeft.

Toch geeft maar ongeveer een derde van de politieke partijen aan kandidaat-raadsleden op integriteitsrisico’s te screenen. Dat gaat dan om zaken als het afnemen van een integriteitsvragenlijst of het uitvoeren van een antecedentencheck. Partijen screenen hun wethouderskandidaten zelfs nog minder. Veel lijsttrekkers geven aan dat een screening van hun kandidaten niet nodig is, men kent en vertrouwt elkaar. Of er wordt aangegeven dat er ‘informeel’ wordt gescreend. Sommige gemeenten ondervangen het laatste door wethouders zelf te (laten) screenen. Maar de verschillen tussen gemeenten zijn groot en een wet die gemeenten verplicht de screening van wethouders te (laten) verrichten is uitgesteld.

Instrumenten als screening, gedragscodes en registers voor nevenfuncties bieden overigens geen garantie op het voorkomen van integriteitsaffaires. Omstandigheden veranderen, normen verschuiven en regels zullen nooit op elke denkbare situatie van toepassing zijn. Daarom is het belangrijk dat politici doorlopend aandacht houden voor de morele kant van hun politieke ambt. Dat ze zélf ethisch leiderschap tonen. Dat wil zeggen dat ze zichtbaar voorbeeldgedrag laten zien en transparant zijn over hun belangen, anderen aanspreken op ongewenst gedrag en waardering tonen voor collega-bestuurders die integriteitskwesties aan de orde stellen. Daarnaast is het belangrijk om eigen tegenspraak en tegenmacht te organiseren. Dat gaat dan zowel om kritische medewerkers om je heen als het steunen van kritische instituties, zoals rekenkamers en onafhankelijke media. Dat soort houdingen en gedrag zijn wellicht niet in het kortetermijnbelang van de bestuurder, maar essentieel voor het langetermijnbelang van de democratie.