Van Tozo naar de bijstand

Echte golf steunaanvragen wordt binnenkort pas verwacht

Als wethouder in hoogconjunctuur had Rutger Groot Wassink (sociale zaken, GroenLinks) een jaar geleden grootse plannen. In mei 2019 kondigde de gemeente Amsterdam aan dat er 20 miljoen euro was vrijgemaakt voor een nieuwe aanpak voor de toeleiding van bijstands gerechtigden naar werk. De doelstelling was om een kwart van de veertigduizend Amsterdammers in de bijstand aan het werk te krijgen. ‘De eerste tekenen waren heel goed’, herinnert Groot Wassink zich. Maar sinds de eerste coronamaatregelen – half maart 2020 – is de wekelijkse instroom in de bijstand twee tot drie keer zo hoog als in 2019.

En uitstroom is er nog wel een beetje, maar ook die neemt af. ‘De snelheid waarmee de wereld verandert, is wel indrukwekkend’, beaamt Groot Wassink. De toekomstige aanwas in de bijstand zal naar verwachting voor een deel uit zzp’ers bestaan. Die kunnen nu nog gebruik maken van de Tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers (Tozo), maar die regeling loopt eind augustus af. Gemeenten maken zich nu op voor de echte test: een doorstroom van een deel van die zelfstandig ondernemers naar de reguliere bijstand. ‘Er komt zwaar weer aan’, aldus Groot Wassink.

En dat terwijl het opzetten van de Tozo al een hele opgave was. De regeling werd op 17 maart aangekondigd door het kabinet. ‘Gemeenten kregen duizenden telefoontjes, echt op dag één al’, blikt Jos Huijts terug. Huijts was jarenlang manager sociaal domein in de gemeentewereld en is nu procesmanager bij Divosa, de vereniging van gemeentelijk directeuren in het sociaal domein. ‘Het opzetten van de regeling is echt een megaprestatie geweest, zeker als je bedenkt dat wetgeving vaak jaren kan duren.’ Minister Koolmees riep bij de aankondiging nog op om ‘niet meteen morgen’ bij de gemeente aan te kloppen. ‘Nou, ze stonden massaal op de stoep hoor’, aldus Huijts.

Dus trokken gemeenten zo’n beetje hun hele organisatie leeg om de aanvragen zo snel mogelijk te kunnen verwerken, zegt Huijts. ‘Ze vroegen bij wijze van spreken de badmeesters om mee te werken.’ In sommige gemeenten liep de dienstverlening van zeven uur ‘s ochtends tot elf uur ’s avonds, en zelfs met Pasen werd er doorgewerkt, weet jurist Evelien Meester, teammanager en Tozoexpert bij Stimulansz, kennisen adviespartner van gemeenten.

Even wennen
Het was voor ambtenaren even wennen aan de nieuwe werkwijze. De vermogenstoets, levensvatbaarheidstoets en de partner inkomenstoets die gebruikelijk zijn bij de bijstand voor ondernemers, werden omwille van snelheid achterwege gelaten. Meester: ‘Op een aantal punten moet je als ambtenaar afgaan op de verklaring van de ondernemer. Dit wordt pas achteraf, steekproefsgewijs, gecontroleerd. Dat is een heel andere werkwijze dan waarmee de uitvoerders de afgelopen jaren gewend zijn om te werken.’

Zo’n twee maanden later zijn er, volgens schattingen van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), landelijk zo’n 343.000 aanvragen gedaan. Met ongeveer anderhalf miljoen zelfstandigen in Nederland komt dat neer op bijna een kwart van het totaal. In Amsterdam, de stad met de grootste zzp’erdichtheid van het land, staat de teller op ruim 38.000. De gemeente werkte de afgelopen tijd met ongeveer 150 ambtenaren (waarvan 130 extra ingevlogen) aan het verwerken van de aanvragen, waardoor het gros van de aanvragers inmiddels al een voorschot heeft gekregen.

Maar de uitkering loopt over drie maanden af, terwijl het einde van crisis nog niet in zicht is. ‘We zijn inderdaad bang voor een grote instroom van zelfstandigen in de bijstand. Dan is de sociale ellende voor de mensen zelf veel groter’, zegt Marjan van Noort van FNV Zelfstandigen. Evelien Meester van Stimulansz adviseert gemeenten om zich daar nu al op voor te bereiden: ‘De verwachting is dat dit nog lang door gaat ijlen. We verwachten dat een nieuwe groep mensen in de bijstand terechtkomt. Mensen met recente werkervaring, maar wel als eigen baas en mogelijk met schulden.’

Maarten Post, voorzitter van branchevereniging ZZP Nederland, noemt muzikanten als voorbeeld van een groep die niet meteen weer aan het werk zal kunnen. ‘Je kunt er donder op zeggen dat er de komende tijd niet meer gewerkt wordt op podia. Die mensen weten dus nu al dat ze maanden geen omzet gaan draaien.’

De nieuwe instroom in de bijstand is nu al te zien. Jos Huijts (Divosa): ‘Wat we zien, is dat het aantal aanvragen in maart al 50 procent boven het gebruikelijke aantal lag’, verwijzend naar de Divosa Benchmark Werk en Inkomen. ‘En dat is op basis van twee weken’, benadrukt hij, want de coronamaatregelen gingen pas half maart in. ‘In april zou het zomaar een verdubbeling kunnen zijn. Dat zijn echt astronomische aantallen. Dat hebben we niet eerder gezien, zelfs tijdens de vorige crisis niet.’

In Amsterdam liep de wekelijkse instroom eind maart en begin april al op tot ruim drie keer het gebruikelijke aantal instromers. ‘Maar ik verwacht dat de echte golf pas binnenkort zal komen’, waarschuwt wethouder Groot Wassink.

Puzzels
Een gedeelte van de veertigduizend ondernemers die nu aanspraak maken op de Tozo zal bij de gemeente aankloppen, verwacht hij. ‘Dat brengt een aantal puzzels met zich mee’, zegt Groot Wassink, met gevoel voor understatement. Eén van die puzzels zal een financiële puzzel zijn. De bijstandsbudgetten zitten zo in elkaar dat gemeenten pas een jaar na de uitgaven gecompenseerd worden door het rijk. Groot Wassink: ‘En je moet een sluitende begroting hebben, in tegenstelling tot het rijk.’

Jos Huijts maakt een snelle berekening: ‘Stel dat aantal mensen dat uitstroomt, gelijk blijft – en dat doet het niet, maar goed – en stel dat instroom verdubbelt, dan kunnen gemeenten zomaar 500 miljoen tekortkomen.’ Peter Heijkoop, wethouder in Dordrecht (werk en inkomen, CDA) en voorzitter van de VNG-commissie Participatie, Schuldhulpverlening en Integratie, heeft over deze financiële ‘puzzel’ onlangs contact gehad met de G40 en de rijksoverheid. Met Prinsjesdag komt daar meer duidelijkheid over, weet hij. In de tussentijd wordt de bevoorschotting in ieder geval niet naar beneden bijgesteld.

Groot Wassink ziet de oplossing in de weg die hij een jaar geleden al insloeg: inzetten op begeleiding naar werk. De tijdelijke noodsteun was broodnodig, maar uiteindelijk komen mensen niet voor een uitkering naar de gemeente, denkt Groot Wassink. ‘Het is veel beter als we die mensen aan het werk houden, voor henzelf en voor de samenleving.’ De Amsterdamse wethouder hoopt dat het Regionaal Werkcentrum, een onlangs opgezette samenwerking tussen gemeenten in de arbeidsmarktregio Groot-Amsterdam, private partijen, sociale partners en het UWV, de sleutel zal zijn om mensen aan het werk te houden.

Het centrum, dat nog voor juni van start moet gaan, verbindt werknemers uit hard getroffen sectoren aan werkgevers die juist nog wel werkplekken hebben. ‘Ik hoop dat onze arbeidsmarktregio een proeftuin kan zijn voor de rest van het land.’ ZZP-vertegenwoordiger Maarten Post stelt ook voor dat de overheid moet helpen om zelfstandigen die de komende tijd niet aan de slag kunnen, zoals muzikanten, om te scholen. Jos Huijts: ‘Bij Divosa geloven we erin dat de overheid anticyclisch – oftewel: juist nu, in crisistijd – zou moeten investeren in begeleiding en scholing van mensen in de bijstand.

Maar tot nu toe hebben we gezien dat daar juist in slechte tijden op bezuinigd wordt.’ En de budgetten voor reintegratie zijn al laag, vindt Huijts. Dat beaamt Groot Wassink: ‘Er is geen land in Europa dat zo weinig investeert in begeleiding naar werk.’ Collegawethouder Peter Heijkoop valt hem bij: ‘Het budget is door drieën gegaan. Als je een slag wil maken op de arbeidsmarkt, moeten we daar wat aan doen.’

Wake-up call
Ondanks de duistere vooruitzichten is er ook hoop dat we lessen kunnen trekken uit de crisis. Wethouder Groot Wassink: ‘De overheid heeft het zzp’erschap heel lang fiscaal gestimuleerd. Daardoor is er nu een hele groep mensen die niet meebetaalt aan de sociale zekerheid. Die doen nu toch een beroep op de overheid. Het is onvermijdelijk dat we ons afvragen of het niet beter is dat ze in een of andere vorm een bijdrage leveren aan collectieve verzekeringen. Ik geloof niet in de romantiek van het vaste contract, dat dat altijd het beste is. Je moet regelingen maken die voor elke werkende persoon gelden. Er zijn bepaalde risico’s die we als samenleving samen moeten afdekken. Die zie je nu.’

‘Dit is een enorme wakeup call’, zegt Peter Heijkoop, ‘dat onze arbeidsmarkt niet goed in elkaar zit en dat we heel snel aan de slag moeten met de verregaande adviezen van de commissieBorstlap.’ Die commissie kwam begin dit jaar met een aantal adviezen voor een radicale verandering van de arbeidsmarkt, waardoor ook zelfstandigen en flexwerkers meer bestaanszekerheid zouden moeten krijgen.

‘Een van de adviezen was dat er een duidelijke, ontkokerde regeling voor de onderkant van de arbeidsmarkt moet komen, gericht op ontwikkeling van medewerkers. Dat en andere adviezen over de bestaanszekerheid van werknemers, flexwerkers en zelfstandigen gaan wij als wethouders de komende tijd stevig agenderen’, belooft Heijkoop.