‘Een oorzaak van iets is onzin’

‘Vaarwel, zei de vos. Dit is mijn geheim, het is heel eenvoudig:
alleen met het hart kun je goed zien. Het wezenlijke is voor de ogen onzichtbaar.
Voor de ogen is het wezenlijke onzichtbaar,
herhaalde de kleine prins, om het goed te onthouden.’

Le Petit Prince, Antoine de Saint-Exupéry

Het maakt nogal uit hoe je naar iets kijkt. Zie ik een vieze oude man die probeert om mij geld af te troggelen met een smoesverhaal over de nachtopvang, terwijl hij er zijn volgende blikje mee wil kopen? Of zie ik mijn broer die na een mislukt huwelijk het huis kwijtraakte en ook niet meer wilde vragen of hij op een bank terechtkon, zijn verdriet wegdrinken? En hoeveel geluk heb ik eigenlijk gehad dat ik daar zelf niet zit?

We maken allemaal verhalen over onszelf en over anderen. Dat die verhalen meestal niet kloppen deert ons niet bijzonder, het maakt het leven overzichtelijker en je hebt ook nog eens iets om het over te hebben op straat, op het werk, in de winkel of de kroeg. In haar boek ‘Mijn ego heeft altijd gelijk’ legt hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk uit dat onze ego’s voortdurend positieve verhalen over onszelf aanleveren. ‘In essentie is het ego een stemmetje dat we allemaal in ons hebben, dat zegt: ik wil ertoe doen, ik wil dat ik goed genoeg ben. En dat stemmetje heeft soms onhebbelijke manieren om zich te manifesteren. Je ziet dat bijvoorbeeld in onze neiging om oordelen over anderen te vellen’, zegt ze in een interview in de Volkskrant. Deze ‘interne spindoctor’ - dit liegbeest - verhult een realistisch beeld van onszelf en onze drijfveren, bemoeilijkt leren over onszelf en staat in de weg bij echte verbindingen met de medemens.

Het begon eigenlijk afgelopen juli toen ik bij het programma Zomergasten het interview met kosmoloog en hoogleraar theoretische natuurkunde Thomas Hertog zag. Uiteraard gaf het een fascinerende kijk op hoe we ietsjes meer te weten proberen te komen over die kosmos en het ontstaan ervan. Hoe hij dat in navolging van zijn mentor Stephen Hawking probeert te doen door de relativiteitstheorie en kwantummechanica te koppelen. Maar wat mij het meest aansprak was dat zij tot de conclusie waren gekomen dat het onderzoek niet zoals tot dan toe van buitenaf moest plaatsvinden - als buitenstaanders die de eeuwige natuurwetten willen ontdekken - maar van binnenuit. De weg terug zoeken, speurend naar eerder genomen afslagen - selecties zoals in het darwinisme - anders zouden we nooit ons eigen bestaan kunnen verklaren. ‘We moeten de mensen weer terugkrijgen in de formule’, stelde Hertog. Dat doen ze dus door de zoektocht van natuurwetten op te geven die noodzakelijk - met oorzaak en gevolg - tot ons bestaan hebben geleid.

In ons dagelijks leven zoeken we ook houvast door er vanuit oorzaak en gevolg over te denken. Als de baby huilt komt er aandacht, als de pan net van de kookplaat komt, dan kun je je vingers branden, als niet je genoeg leert dan haal je je opleiding niet en als je te veel geld uitgeeft, dan kom je in de problemen. Zo leer je het uit eigen ervaring of door voorbeelden van anderen. Niks mis mee, toch?

Zo dacht ik ook als opvoeder dat bepaald gedrag duidelijke consequenties moest hebben. Je kunt niet eerst zeggen dat iets niet mag en het daarna straffeloos voorbij laten gaan. Maar in de praktijk is het soms niet zo simpel. Is mijn zoon de tijd om een begrijpelijke reden vergeten of wil hij gewoon willens en wetens geen grenzen accepteren? Zijn die grenzen er wel echt voor zijn bestwil, en dan nog, welke consequenties zijn dan de juiste? Gaat het om mijn eigen ego of om de liefde voor hem?  

Wat is het beste om in het aardse bestaan de mens weer in de formule te krijgen, denken in oorzaak en gevolg of juist niet? De toestand als relatief beschouwen of als absoluut? Toen Israël net was aangevallen zag ik gasten in Op1 die echt niet bereid waren om in oorzaak en gevolg te denken. Wat er was gebeurd was volgens hen te erg om er een verklaring voor te willen geven. Een verklaring kan tot begrip leiden. Andersom zie je dat oorzaak en gevolg gebruikt worden als verklaring voor de aanvallen op Gaza, maar dat dat bij steeds minder mensen tot begrip leidt.

‘Alleen met het hart kun je goed zien. Het wezenlijke is voor de ogen onzichtbaar.’ Zou het uit moeten maken wat ik over de oorzaken van het bedelen van die oude man denk? Het zou waarschijnlijk helpen als ik denk dat hij daar helemaal buiten zijn eigen schuld zit. Maar ja, wie is er zonder zonde?

Ik vermoed toch dat voor het kijken met het hart een absolute blik meestal beter werkt dan een relatieve. Moeder Theresa zou ook geen uitzonderingen maken. De bedelaar is een mens net als ik, no matter what. Het hart verklaart en veroordeelt de mensen niet, maar geeft om ze.

Dat je jezelf als mens, als professional en als burger, niet buiten ‘de werkelijkheid’ moet plaatsen om er vervolgens ‘objectief’ mee om te kunnen gaan, wordt ook door mijn werk vaak gestaafd. Beleid en uitvoeringsregels zijn geen onfeilbare universele wetten, zoals ook opvattingen over groepen burgers vaak niet kloppen. Andersom zitten de burgers met de beelden van politici, ambtenaren, verslaafden of asielzoekers er ook regelmatig naast.

Pas als het lukt om een gezamenlijke werkelijkheid te creëren, dan lukt het om leefbare oplossingen te vinden. Ik merk dat bij nieuwe opvanglocaties, maar ook bij sloop-nieuwbouw, uitbreiding van woonwagenstandplaatsen of ontmoetingsplekken die overlast kunnen geven. De onderlinge beeldvorming en uitgangspunten zoals dat het ongelijke gelijk behandeld moet worden, leiden tot irritatie en vertraging. Daar komt dan nog bij dat er vaak niet dezelfde taal wordt gesproken en dat betrokkenen zich nogal snel tekortgedaan of onveilig kunnen voelen. De ongehoorde burger moet zijn vooroordelen in de wachtkamer kunnen zetten en de professionals moeten de ruimte nemen om vaker met het hart te kijken en maatwerk toe te passen. Iedereen moet leren tegen een emotioneel stootje te kunnen.

Sommige kosmologen, theoretisch natuurkundigen en kwantumfysici zoeken voor de onderbouwing van hun gedachten steun bij filosofen. Zo kwam kwantumfysicus Carlo Rovelli uit bij de tweede-eeuwse Indiase filosoof Nagarjuna. De titel van deze column komt uit een van zijn verzen: ‘Een oorzaak van iets is onzin, of het nu bestaat of niet. Iets dat bestaat heeft geen oorzaak nodig, iets dat niet bestaat ook niet.’ Waarmee hij stelde dat alles als absoluut te zien valt.

Thomas Hertog komt in zijn boek ‘Het ontstaan van de tijd’ uit bij Hannah Arendt. Deze momenteel zeer populaire twintigste-eeuwse Duits-Amerikaanse filosofe was bezorgd over de wetenschap die van buiten naar de fysieke wereld kijkt op zoek naar objectieve wetten en waarheden. Daardoor ging de mens langzamerhand ook zo naar zichzelf kijken en raakte dan vervreemd van de aardse wortels. Dat de mensen weer thuis moeten raken op aarde om ons van daaruit opnieuw met het heelal te verbinden, is ook wat Hertog bepleit. We zijn volgens hem op een uniek punt in de evolutie beland, waar nog geen andere buitenaardse beschaving aan voorbij is gekomen, als die er al zou zijn geweest.

‘Dat brengt ons bij de vraag: wat voor toekomst beogen we eigenlijk voor onze soort en onze planeet? (…) We kunnen immers niet simpelweg afwachten en het beste hopen’, schrijft Hertog. ‘Wij zijn de evolutie. We moeten een pad naar een planetair bewustzijn vinden dat Arendts vervreemding van de wereld opheft en een perspectief op de wereld biedt dat onze relatie met elkaar en met de rest van de biosfeer hertekent op een manier die waarde aan de toekomst hecht.’

Ons realiseren hoe uniek ons leven is, de bubbels lekprikken en onze interne spindoctors vrijaf geven. De mensen niet verklaren en veroordelen, maar om ze geven en de noodzaak zien om samen de toekomst gestalte te geven - in het klein en in het groot - daar wil ik absoluut mede de oorzaak van zijn en er zelfs af en toe ongelijk voor hebben.