De staat van de menselijke maat

Mijn vader had een lang uur zitten zwijgen bij mijn bed.
Toen hij zijn hoed had opgezet
zei ik, nou dit gesprek
is makkelijk te resumeren.
Nee, zei hij, nee toch niet,
je moet het maar eens proberen.

In het gedicht ‘Ziekenbezoek’ van Judith Herzberg geven de woorden van de vader aan dat er wat hem betreft -ondanks de stilte- sprake was van een echte ontmoeting. Of misschien moet ik zeggen, dankzij die stilte. Hoe vaak worden woorden niet gebruikt om met veilige onderwerpen afstand te houden of gaat de tv aan om daar voor te zorgen. Bescherming tegen de mening van de ander of misschien wel tegen de gedachten van jezelf. Zelfs wanneer je alleen bent; beelden, geluid, bezig zijn, en middelen tegen de opdringerigheid van je eigen gedachten. Als ik er wat langer bij stilsta vraag ik me zelfs af of het echt gebeurd zal zijn, een uur lang met aandacht voor elkaar, samen zwijgen.

We eisen van de overheid meer aandacht, meer oog voor de burger. Terug naar de menselijke maat. Ongelooflijk wat er gebeurt in Groningen of met de ouders in de toeslagenaffaire. Een kafkaëske nachtmerrie. Hoe kan zoiets gebeuren? In ‘Zo hadden we het niet bedoeld’ -de bijna 400 pagina’s tellende reconstructie van ‘de tragedie achter de toeslagenaffaire’- zoekt schrijver Jesse Frederik, onderzoeksjournalist bij De Correspondent, naar het antwoord. Hij laat zien dat het om een veelheid van factoren gaat: wetgeving waarin maatwerk werd uitgesloten, kortstondige irrationele hypes zoals bij de zogenaamde Bulgarenfraude (3,8 miljoen op 68 miljard aan toeslagen), behoefte aan exposure bij politici, journalisten die nieuws willen brengen dat onze aandacht trekt, het verschuilen achter regels, de te ingewikkelde verdeling van verantwoordelijkheden en gebrek aan leiderschap.

Achter alles wat er misging zat het wantrouwen tegen de medemens. De calculerende burger kent de wet en de regels en gaat voor eigen gewin. Als de kans op winst groter is dan de kans op bestraffing en verlies, dan worden de regels overtreden. Daarom moesten de goeden onder de kwaden lijden. Voor veel slachtoffers van de affaire waren de wet en de regels veel te ingewikkeld. Vaak handelden ze helemaal niet te kwader trouw en leidden kleine foutjes, door absurde wetgeving, vooroordelen en door een heksenjacht van het beruchte Combiteam Aanpak Facilitators tot ‘ongekend leed’.

Moesten wij niet de ander liefhebben als onszelf? Over wat dat betekent gaat het bekende verhaal van de barmhartige Samaritaan. Samaritanen werden als tweederangs volk gezien met een verkeerd geloof. Een bij een beroving ernstig gewonde man ligt langs de kant van de weg. Een geestelijke en iemand die in de kerk werkt, komen een voor een voorbij, maar ze laten de man liggen. Een Samaritaan op reis stopt echter wel, verzorgt de man en brengt hem naar een hotel. Voor hij verder reist, betaalt hij de mensen daar om voor de man te blijven zorgen.

Maar ook nu de overheid tot inkeer is gekomen en probeert barmhartiger te zijn, lijkt dat maar moeilijk te lukken. Verontwaardigd melden zich dezelfde politici en dezelfde media. De uitvoering van de maatregelen die het leed moeten verzachten, moet sneller en eenvoudiger. Maar een regeling waarbij de kwaden kunnen profiteren van de goeden, gaat menigeen ook weer te ver. Het hele systeem is bovendien niet gemaakt om met de menselijke maat te werken. Als mensen niet tot nummers worden gereduceerd en de afhandeling niet grotendeels wordt geautomatiseerd, is de uitvoerig van alle maatregelen al snel veel te kostbaar en ingewikkeld.

Na de bekendmaking van de zogenaamde € 30.000,- regeling, meldden zich al meer dan 40.000 mensen extra daarvoor aan, terwijl het voorheen om ongeveer 10.000 gezinnen ging. De uitvoeringsorganisatie Herstel Toeslagen die ‘ruimhartig het onrecht moet herstellen dat ouders is aangedaan’, bestaat inmiddels uit bijna duizend medewerkers. Zij heeft te maken met meerdere ministeries, een Ouderpanel, een Kindpanel, de Bestuurlijke Adviesraad Kinderopvang, de Ombudsman, een Commissie van Wijzen, een Bezwaarschriftencommissie en een Commissie Werkelijke Schade. En dan werkt ze ook nog samen met gemeenten. Ze is een soort algemeen hulpverlener geworden die ook helpt bij kwesties rond o.a. werk, woning en schulden. Als je als overheid echt betrokken raakt bij de burger, waar is dan de grens?

Frederik pleit voor een benadering waarin niet steeds de schuldvraag en straffen voorop staan. Daardoor worden zaken verzwegen, wordt leren van fouten moeilijk en blijven de oorzaken van de problemen bestaan. Mensen zullen steeds weer fouten maken en daarom zullen we mild moeten zijn. ‘Als we alleen mededogen kunnen opbrengen … met mensen die geen enkele regel hebben overtreden, dan is ons mededogen weinig waard.’ Zorg voor een cultuur waarin we oordelen uitstellen, een atmosfeer creëren waarin fouten aan het licht kunnen komen en we de balans tussen vertrouwen en controle kunnen proberen te herstellen.

Hoe staat het eigenlijk met de menselijke maat in ons eigen leven, hoe is het daar met de balans tussen vertrouwen en controle? Past barmhartigheid in ons eigen systeem? Kost het ons niet ook te veel? Wie onderbreekt spontaan zijn reis, zijn planning om een gewonde vreemdeling langs de kant van de weg te verzorgen, biedt onderdak en betaalt de ziektekosten? En wanneer stop je ermee, hoe kom je er weer vanaf? Hoe weet je of je spontaan het goede zegt of doet?

Gelukkig hoeven wij niet – zoals de overheid – iedereen gelijk te behandelen en altijd onze beslissingen te motiveren. Soms geef ik een bedelaar wat te eten, soms niet. Er is niet één manier die altijd goed is, of één manier die het beste is voor iedereen. Spring ik meteen achter een drenkeling aan of wacht ik tot iemand van de omstanders in actie komt? Een spontane actie is een juiste, als die van buik via hoofd en door het hart loopt, zei mijn coach. Alleen met het hart kun je het wezenlijk zien, zei de vos tegen de kleine prins. Onderscheidt ‘spontaan’ zich op die manier van ‘impulsief’ of ‘dwangmatig’?

Filosoof Jan Bor had het in de serie ‘Kan ik de wereld veranderen’ over zien dat alles met alles verbonden is en van daaruit handelen. Daarover schijft ook zenleraar Nico Tydeman als hij het in zijn boek ‘Dansen in het duister’ heeft over ‘gedrag dat in wisselwerking tussen personen een bevrijdende reactie inhoudt op de behoeften en noden van de situatie’. Je geen zorgen maken over jezelf en vanuit een innig contact handelen. ‘Aldus ontstaat een handeling ‘zonder precedent’, zonder bekommerd te zijn om wat ik heb, noch om wat ik niet heb. Er wordt niets gezocht, niets beoogd. In zoverre is het gedrag, onverwacht, spontaan, direct. Een open zaak. Zonder autoriteit. Er wordt gehandeld, geantwoord, gereageerd. Als vanzelf.’

Misschien kunnen we zo binnen en buiten de systemen elkaar toch echt ontmoeten. Dat hoeft niet alleen met een uur zwijgen aan het ziekbed. Maar een goed verstaander heeft wel aan weinig woorden genoeg. Zo herinner ik mij een echte ontmoeting met de terminaal zieke vader van een vriendin. Terwijl hij in de tuin aan het werk was en we samen naar een bloem keken vroeg ik ‘en?’ Waarop hij na een ogenblik stilte antwoordde met ‘mm’. Daarmee was alles gezegd.

Erik Vermathen