Getroffen Groningers belanden in ‘bestuurlijke spaghetti’

Ga de relatie met burgers aan, herstel hun vertrouwen en merk het aardbevingsgebied in Groningen en Drenthe aan als crisisgebied. Die oproep doet Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen aan de overheid in 'Verscheurd Vertrouwen’, een reconstructie van vijf jaar onderzoeken en aanbevelingen. In de coronacrisis kregen bedrijven snel en voortvarend steun. Waarom gebeurt dat niet in Groningen?

Fundament vertrouwen scheurt
‘De staat heeft iets goed te maken in het gaswinningsgebied. Het fundament van vertrouwen scheurt steeds verder. De onveiligheid, de ondoorzichtigheid en de toenemende bureaucratie helpen bewoners niet om de overheid te vertrouwen. Kinderen krijgen mee dat de overheid er niet voor hen is. Hoe zal hun relatie met de overheid over twintig jaar zijn?’ Zo opent de conclusie van de Nationale Ombudsman over de overheidsaanpak van de gevolgen van de aardbevingen door de gaswinning in Groningen. Een conclusie die verder reikt dan de afhandeling van de schade alleen, want Van Zutphen waarschuwt ook voor de gevolgen voor het vertrouwen in het openbaar bestuur op de lange termijn.

Leven staat op pauze
Niet alleen de huizen van bewoners in de aardbevingsgebieden zijn beschadigd, schrijft Van Zutphen. ‘Ook hun vertrouwen in de overheid heeft een flinke deuk opgelopen. De langdurige onzekerheid heeft grote impact op bewoners. Ze hebben het gevoel dat ze niet serieus worden genomen. Hun leven staat op pauze, met allerlei gevolgen. En nog steeds gaat het niet goed.’ In 2017 stuurde de ombudsman zes aanbevelingen naar het kabinet. Wat is hiermee gebeurd? Is de relatie tussen de bewoners en de overheid verbeterd sinds zijn aanbevelingen? De conclusies stemmen somber, al is het niet alleen maar kommer en kwel.

Meer erkenning
Er is de afgelopen jaren meer erkenning gekomen voor de situatie in Groningen en Drenthe, schrijft de ombudsman. De gaswinning is bijna naar nul gedaald en dat is ook wettelijk vastgelegd. Verder ligt de verantwoordelijkheid voor de afhandeling van de schade en de versterking nu bij het rijk, waardoor er meer helderheid is over welke organisaties betrokken zijn en wat ze precies doen. Regelingen zijn aangepast op de gevolgen van de gaswinning, zoals de waardedalingsregeling, de opkoopregeling en een regeling voor immateriële schade die nog wordt uitgewerkt. Die ontwikkelingen hebben potentie om het verloren vertrouwen van bewoners terug te winnen, maar dan moeten een aantal zaken wel anders gaan dan nu, zoals het veranderen van de spelregels. ‘Met elke onverwachte wijziging wordt hun vertrouwen aangetast. Bewoners ervaren op deze manier niet dat de overheid betrouwbaar is.’

Bestuurlijke spaghetti
Daarbij belanden bewoners in de ‘bestuurlijke spaghetti’: omdat ze te maken hebben met allerlei verschillende initiatieven, procedures en diverse organisaties is het onduidelijk waar ze waarvoor moeten aankloppen. En die bestuurlijke spaghetti blijft maar toenemen. ‘De burger is daar vaak niet mee geholpen.’ En: ‘Dit leidt allemaal tot meer wantrouwen richting de overheid.’ Onzekerheid over de toekomst van hun huizen en onduidelijkheid over wie wel en niet voor een regeling in aanmerking komt zorgen voor spanning bij buren, vriendengroepen en families. Verder verwachten bewoners dat de gemeente een plan heeft voor na de versterking van hun woningen, voor de toekomst van hun leefomgeving. Gemeenten en regio worstelen met een goede reactie hierop, aldus de ombudsman.

Coronacrisis
Met verbazing keken de bewoners naar de snelle en voortvarende handelen van de overheid in de coronacrisis en naar het vertrouwen dat werd gegeven door de ondersteuning van ondernemers. ‘Waarom zien beslissers de schade en onveiligheid in Groningen en omgeving niet als een crisis?’ De situatie van de bewoners leidt tot gevoelens van machteloosheid en boosheid, psychische en fysieke klachten, onmacht en gebrek aan toekomstperspectief. En aan een alsmaar toenemend wantrouwen in de overheid. ‘Helaas moeten we concluderen dat het nog steeds niet goed gaat’, stelt Van Zutphen. De bewoners in de aardbevingsgebieden hebben ten onrechte de regie in de schoenen geschoven gekregen. Ze moeten het zelf maar uitzoeken met alle loketten en regelingen. Maar tegelijkertijd lijkt de overheid weinig inbreng te verdragen van bewoners. Het is de hoogste tijd om de gevolgen van de gaswinning voor bewoners het kenmerk van een crisis te geven. En daarnaar te handelen.’

Burger voorop
Maar vertrouwen herstel je niet makkelijk. Dat moet van twee kanten komen. Vertrouwen is een gevolg van betrouwbaarheid laten zien, aldus de ombudsman. ‘Bewoners hebben een overheid nodig die eerlijk, begripvol en simpel is.’ Het vertrouwen herstellen kan volgens hem alleen samen met het rijk, de regio, het lokale bestuur en alle uitvoeringsinstanties, de Nationaal Coördinator Groningen (NCG), het Instituut Mijnbouwschade Groningen (IMG) en alle steunpunten. Het is belangrijk om de ‘vicieuze cirkel’ te doorbreken en de burger voorop te laten staan, niet de rechtmatigheid. Maak het bezwaarproces ‘menselijk’ en ga met bewoners in gesprek. Nu durven bewoners dat kostbare en complexe proces vaak niet aan. Een fonds voor juridische ondersteuning moet hen betere toegang tot het recht geven. Verder is het belangrijk om als één loket op te treden en regelingen waarvoor bewoners in aanmerking komen proactief aan te bieden. Wees eerlijk en duidelijk en communiceer op een gelijkwaardige manier met bewoners. Geef hen inspraak en behandel hen ook als gelijkwaardig partner.

Minister
En een andere belangrijke conclusie is: merk het aardbevingsgebied aan als crisisgebied. Een speciale minister of staatssecretaris moet daar de problemen oplossen en een crisisorganisatie opzetten met doorzettingsmacht, vindt Van Zutphen. Vertrouw ook de bewoners en breng de kosten voor experts en juristen in balans met de uitgekeerde vergoedingen. Verder moet de versterking sneller gaan om de Groningers zich veilig te laten voelen en de schadevergoeding moet ruimhartig zijn. ‘Investeer in de toekomstige leefbaarheid. Bied een nieuw en hoopvol perspectief aan Groningers voor de toekomst.’

Onderzoek
De ombudsman wil de komende tijd in gesprek met medewerkers van betrokken organisaties. Waar lopen zij tegenaan als ze bewoners centraal willen stellen? Waarom lukt het ze niet om gevolgen van gaswinning voor bewoners snel, transparant en ruimhartig op te lossen, ook al doen professionals hun best? Wat kunnen ze concreet doen om het vertrouwen van Groningers in de overheid te herstellen? Er is een pagina waar bewoners en professionals de onderzoeken kunnen volgen en magazine uitgebracht over meer dan vijf jaar onderzoek naar de gevolgen van de gaswinning in Groningen en Drenthe.