Het zwarte gat

Wordt pensionering het begin van het einde of het einde van het begin? Wat moet je met de resterende jaren? Hoe zorg je ervoor dat je niet in het beruchte zwarte gat valt? ‘Door de regie over je eigen leven weer in eigen handen te nemen’, zegt Nathalie Roovers, trainer bij de landelijke opleidingsorganisatie Stavoor.

Deze week is de trainer van de cursus Pensioen in Zicht met een groep bijna- en net-gepensioneerden neergestreken in het Limburgse dorpje Epen. ‘Hier ben je ver van huis, letterlijk en figuurlijk’, zegt Roovers, terwijl ze uitkijkt over de Zuid-Limburgse Geulvallei. ‘De cursisten staan op het punt om met pensioen te gaan of hebben de afscheidsreceptie net achter de rug. Hun leven wordt uit het oude patroon gehaald. Daar kun je het beste naar kijken op een plek die niet de jouwe is. In een klein, intiem, hotel. Mensen gedijen goed in deze Bourgondische wereld. Er wordt een goede basis gelegd om met elkaar in gesprek te gaan.’

Perspectief

Acht mannen en acht vrouwen, keurige paren, eind vijftig, begin zestig. Ze bivakkeren vijf dagen op het Epense land goed Schoutenhof. Kosten: 1.098 euro per persoon, een bedrag dat doorgaans door de baas wordt betaald. Op de eerste dag wordt meteen een wandeling van vier kilometer gemaakt, waarna ’s avonds een nadere kennismaking volgt. De volgende dag wordt het werk van de gepensioneerde mannen en nog werkende vrouwen in perspectief geplaatst: ‘Wat heeft het werk gekost en opgeleverd?’ Na enige ontspanning en een diner vertelt arts Niek Jaspers ‘s avonds over stoppen met werken en ouder worden.

Trainer Roovers: ‘Zorgwekkend veel mensen in deze leeftijdscategorie hebben gezondheidsproblemen. Je ziet veel uitgestelde aandacht voor gezondheid. Dat uitstel kan zich in deze levensperiode wreken. Mensen die omvallen, zoals ook wel gebeurt tijdens een vakantie. Anderzijds leven deze baby boomers gemiddeld langer dan de voorgaande generaties. Plan en stel dus prioriteiten. Wat wil ik doen nu ik nog fit ben en wat kan ik uitstellen tot later? Sommige zaken verdragen geen uitstel, zoals het opmaken van een testament.’

Een dag later praat kandidaat-notaris Nicky Bonnier uit Valkenburg aan de Geul niet toevallig over nalatenschap, testament en estate planning. Een estate is niet weggelegd voor Jos Bartelds (60), medewerker van de vrouwengevangenis Zuid-Oost in Ter Peel bij Venlo. Ook de cursus Pensioen in Zicht was hem bijna onthouden. Bartelds: ‘Ik heb mij moeten uitsloven om deze cursus te kunnen doen. Er zijn bij het Rijk zoveel wisselingen in het management dat men niet meer weet dat zo’n pensioencursus bestaat. De afdeling p&o dook wat op uit een onderste lade. Ik mocht van de locatiedirecteur.’

Gelukkig maar voor de gevangenismedewerker en zijn vrouw, want het zwarte gat nadert met rasse schreden. Jos Bartelds: ‘Ik ga daarin vallen. De trainer vroeg: “Wil je dan in dat gat vallen?” Ik ga er voor 82,5 procent uit, maar geestelijk blijf je met je werk bezig. Trainer Nathalie stelde daarom voor om vrijwilligerswerk te gaan doen. Ik zie het wel zitten om te gaan werken voor de Stichting Exodus, een instelling voor begeleiding van ex-gedetineerden. Ik wil sociaal blijven en in de begeleiding zitten. Ik had er eigenlijk nooit bij stil gestaan dat ik dat gat op die manier kon overbruggen. Als vrijwilliger houd ik toch de touwtjes in handen en kan ik naast dit vrijwilligerswerk blijven reizen.’

Op de bank

De cursus Pensioen in Zicht had net zo goed Zwart gat, Mythe of werkelijkheid kunnen heten. Trainer Roovers: ‘We hebben toch hobby’s, kleinkinderen wellicht, een tuin. Dus wat nou zwart gat? Maar als mensen na veertig dienstjaren de deur achter zich dichtdoen, sluiten ze toch hun langste levensfase af. Pas als ze weg zijn, vragen mensen zich af: wát laat ik achter en hóe laat ik het achter? Dat komt pas echt aan als ze op de bank zitten en móeten genieten.’

Op die denkbeeldige bank zitten deze week de mannen van onder andere Akzo Nobel, CBR en de Belastingdienst naast hun vrouw. En ze kijken elkaar aan. Is dit het dan? Geen toeval dus dat de echtgenotes er deze midweek bij zijn. Roovers: ‘Zij hebben hun werkende partner terzijde gestaan en krijgen nu een vent thuis die veertig uur in de week weg was. Twee mensen die hebben geleerd wat ze wel en niet willen en die elkaar nu tegenkomen. Hun relatie kan onder spanning komen te staan. Veel huwelijken sneuvelen in deze periode. Je zou denken: lang leve de vrijheid en tijd voor elkaar, maar dat valt tegen. Gelukkig zie je mensen ook weer verliefd worden!’

Gaat het thuis slecht, zoek het levensgeluk dan niet bij de oud-collega’s. Roovers: ‘Mensen die stoppen met werken, hebben vaak de meeste moeite met het loslaten van collega’s. Je verstond ze met een half woord, het waren je maten. Je maakt alleen geen deel meer uit van hun wereld en voor je het weet duiken ze onder hun bureau als je weer eens langskomt.’ Een sociaal netwerk is daarom volgens Roovers heilzaam voor mensen die met pensioen gaan: ‘Brabanders kennen een rijk verenigingsleven. Ze hebben wijdvertakte sociale verbanden. In Groningen is de sociale basis kleiner.’

Daar kan Berend Vrieze (60) zich iets bij voorstellen. Hij heeft 43 jaar bij de Belastingdienst gewerkt, de laatste jaren bij de Dienst Noord in Assen. Na wat omzwervingen woont hij weer in zijn geboortedorp Blijham (2.900 inwoners) in Groningen. Goed dat er een einde is gekomen aan het werkzame leven, zegt Vrieze. ‘Ik heb geen hekel aan mijn werk, geen hekel aan mijn collega’s maar zo langzamerhand wel aan de organisatie. En toch, als je je spullen hebt ingeleverd, de gang uitloopt en de laatste deur achter je hebt dicht geslagen, krijg je wel een vreemd gevoel in je buik. Je hebt de belangrijkste fase in je leven afgesloten en je stapt in de onzekere, laatste fase.’

Wat heeft de pensioencursus hem vooral geleerd? Vrieze: ‘Ik was lange tijd voorzitter van een voetbalvereniging. Dat doe ik niet meer. Ik realiseer mij nu wel dat je daarmee je sociale omgeving gedeeltelijk uitbant. Je zet jezelf aan de kant. Dat moet ik oppakken. Het zal niet gebeuren dat ik vereenzaam in die prachtige bungalow.’

Berend Vrieze, en mevrouw Vrieze niet te vergeten, moet het heft weer in eigen handen nemen. Daar draait de cursus Pensioen In Zicht om. Trainer Roovers: ‘Socrates’ spreuk “Ken u zelf” is de grondslag van deze cursus. Zonder kennis van jezelf ken je niets echt, meende Socrates. Overgezet naar de cursisten hier in Epen: wat doe je met je tijd, wat doe je met je vrijheid en wat doe je met je verantwoordelijkheid? Niemand bepaalt meer iets voor je. Maak daarom zelf keuzes.

‘Ik zeg niet dat alles maakbaar is maar jij geeft wel betekenis aan de dingen die op je pad komen. Ben ik nu slachtoffer van de situatie of stap ik er overheen? Zelfsturing is een wezenlijk onderdeel van de cursus. Mensen van deze generatie moeten iets nuttigs doen. Ze blijven rondrennen. De vraag is: voor wie moet je nuttig zijn? Mensen gedijen goed als ze actief zijn, maar waarom prop je je agenda meteen vol na je pensionering? Is dat goed voor je of ben je op de vlucht? Een periode van bezinning is heel heilzaam.’

Passies

Als de notaris alles heeft gezegd over dementie en langstlevenden en over mazen en kieren in het erfrecht, is het tijd voor bier (de heren) en rode wijn (de dames). Waarna het al snel gezellig wordt. Morgen wordt er gepraat over het inzetten van talenten en over dromen en sluimerende plannen. De avond is vol verrassingen, want dan praten de cursisten over hun passies. Vrijdag wat napraten en een feestelijke lunch, waarna de toekomst kan beginnen. Terugkijkend op vijf dagen Epen, zegt trainer Roovers: ‘De groep was, ondanks het pokkenweer de hele week, unaniem bijzonder tevreden over de cursus. Kijk, daar doet een werkend mens het uiteindelijk toch allemaal voor.’

Structuur zonder stress

Iedere zondag of maandag hebben ze ‘agendabespreking’. Wie doet wat? Op vrijdag gaan ze hoe dan ook samen op pad. Met elkaar praten en de activiteiten afstemmen. Oud-cursisten Jan Willem en Lidy Gulickx (beiden 60) volgden Pensioen in Zicht vorig jaar oktober. Niet in Epen, maar in Bosschenhoofd bij Breda. Ook mooi.

Jan Willem werkte tot 20 januari bij de Belastingdienst Den Haag en Lidy was tot 1 januari lerares Nederlands in Castricum. ‘We zijn heel bewust op ons 60ste met pensioen gegaan’, zegt Jan Willem. ‘En het is heerlijk’, vult Lidy hem aan. ‘Ik ben niet in een zwart gevallen. In januari ben ik gestopt op school, maar ik ben nog wel assistentregisseur van een toneelstuk. Dat blijkt een prima overgang. Ik herinner mij de oud-leraren die in de koffiepauze langskwamen terwijl je daar de tijd niet voor had. Nu kom ik langs omdat ik wat te doen heb.’

Het echtpaar uit Warmerdam leerde op de cursus de agenda niet meteen vol te proppen. Jan Willem: ‘Even niets doen. Vervolgens ga je meer gericht op zoek naar bezigheden die structuur, verantwoordelijkheid en voldoening geven maar geen stress. De cursus heeft meer structuur gebracht in ons denken over vrijwilligerswerk en mantelzorg. Dat laatste komt gewoon op je weg, daar hoef je niets voor te doen. Met iemand naar een ziekenhuis bijvoorbeeld. Je hoeft niet meer weg te hollen, maar kunt nog even napraten.’