In de schaduw van Marga Klompé

Minister Carola Schouten herijkt momenteel de Participatiewet. De huidige wet biedt burgers te weinig bescherming tegen armoede. Het is daarom interessant terug te blikken op de eerste voorganger van de Participatiewet: de Algemene Bijstandwet (ABW). Daar is het allemaal mee begonnen, op 1 januari 1965. Bijstand werd een afdwingbaar recht, niet langer een gunst. De overheid garandeert vanaf dat moment een financieel bestaansminimum voor haar burgers.

In de Memorie van Toelichting bij de ABW staat het beeldend. De ABW is een reservelinie, ‘de laatste schans die beveiligt tegen dreigende bestaansnood’. Nu, bijna zestig jaar later, kunnen we constateren dat de verre nazaat van deze wet, de huidige Participatiewet, verworden is tot een krakkemikkig verdedigingswerk tegenover bestaansnood en armoede.

Wat een contrast met toen. Toen de ABW als wetsontwerp werd behandeld in april 1963 heerste er een groot optimisme over de mogelijkheden van de overheid. Er was kamerbreed de diepe overtuiging dat de overheid met de ABW mensen een menswaardig bestaan kon garanderen. Niet alleen valt het optimisme op, maar ook de besliste wijze waarop parlementariërs afscheid wensten te nemen van een verouderde manier van denken over armoede.

Armoede werd niet langer in termen van schande en eigen schuld begrepen, maar vooral ook als het resultaat van bovenindividuele maatschappelijke risico’s en oorzaken. Armen heetten voortaan bijstandsgerechtigden die met respect en vertrouwen tegemoet getreden moeten worden en niet met vernedering, bevoogding en wantrouwen. Parlementariërs haalden in het debat verhaaltjes op over huisbezoekende ambtenaren en liefdadige dames om de willekeur, de vernederingen en de stigmatiserende effecten van armenzorgprakrijken duidelijk te maken.

De invoering van de ABW is nauw verbonden met de figuur van minister Marga Klompé. Zij belichaamde als geen ander in het debat de geest van de ABW. De client zou voortaan waardig en respectvol bejegend worden en met opgeheven hoofd bijstand kunnen ontvangen. En zij benadrukte het belang van maatwerk. De bijstandsambtenaar zou per geval heel zorgvuldig moeten kijken wat iemand nodig heeft voor ‘de noodzakelijke kosten van het bestaan’.

De KVP-politicus Zwanikken legde het als volgt uit: ‘Maar al die onkwantificeerbare zaken in elk mensenleven, dat sigaartje en een bloemetje op tafel, een klein beetje ontspanning en een cadeautje van een gulden, allemaal kwesties, die onder de huidige Armenwet als niet tot de noodzakelijke kosten van het bestaan zouden kunnen worden gerekend, maar die in de sfeer van deze wet tot de normale kosten van het bestaan behoren, geven zo’n enorme betekenis aan het begrip zelfstandigheid.’

Wat is er nadien allemaal gebeurt? De Bijstandswet is herhaaldelijk aangepast, werd de wet Werk en Inkomen (2004), later de Participatiewet (2015). In 1963 zei Klompé: ‘Het is uitgesloten in een wet, die een laatste bolwerk is, cijfers op te nemen, omdat het hier gaat om het individu.’ Maar snel ging de overheid het bestaansminimum centraal normeren, tot de dag van vandaag. We zien nu dat uitkeringsniveaus tekortschieten, we zien dat de charitas terug is – zie de explosie van de voedselbanken – en we zijn al lange tijd getuige van te veel onbarmhartige uitvoeringspraktijken waarin een controlerende en wantrouwende houding de overhand heeft.

Lukt het minister Schouten om het geloof dat de overheid bij machte is mensen een menswaardig bestaan te laten leiden, te laten terugkeren, juist ook als ze in een uitkeringssituatie zitten? Maakt ze korte metten met al die uitvoeringspraktijken waar cliënten wantrouwend en als een nummer worden bejegend? Weet ze zorgvuldig maatwerk af te dwingen? Of gaan we toe naar een systeem waar overheid en charitas nadrukkelijk met elkaar worden verbonden?

Radboud Engbersen is programmaleider sociale basis bij Movisie.