'Bij de eerste tien hits op Google'

Ken je de Extinction Timeline?' vraagt Frank Huysmans, die wel van een beetje provoceren houdt. Volgens de Amerikaanse organisatiestrateeg Ross Dawson, de bedenker van deze tijdbalk die aangeeft welke fenomenen en instanties al ter ziele zijn of zullen verdwijnen, sluit in 2019 de laatste bibliotheek en wordt rond 2050 de laatste krant gedrukt.

 

'Het is een grapje, maar hij houdt ons wel een spiegel voor,' stelt Huysmans, bijzonder hoogleraar bibliotheekwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam (UvA) en medewerker van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Samen met onderzoekster Carlien Hillebrink boog hij zich over de vraag wat in 2018 de plek van de openbare bibliotheek in de samenleving zal zijn. Op 3 april verscheen hun rapport: De openbare bibliotheek tien jaar van nu.

 

De openbare bibliotheken staan onder grote druk van veranderingen in de samenleving. Zal het instituut slechts geleidelijk draagvlak verliezen of zal het veel sneller gaan? 'Ik geloof in het langzame scenario,' zegt Huysmans. 'Mensen willen nu eenmaal niet zo heel snel veranderen. Ze zijn ook gehecht aan vertrouwde handelingen als de krant lezen en met een boek naar bed.' De grote ommekeer zal komen van de aanstormende generaties die wel nieuwe patronen zullen ontwikkelen. 'Maar je weet het nooit helemaal zeker met voorspellingen. Daarom hebben we ook een rampscenario beschreven.'

 

Huysmans loopt de toekomstvoorspellingen van enkele hoofdfuncties even na. De druk op de rol van de openbare bibliotheek als verschaffer van kennis en informatie is 'behoorlijk groot', aldus de hoogleraar. Hij verwijst naar eigen onderzoek uit 2005, waarin mensen werd gevraagd waar ze hun informatie zoeken. De helft van de respondenten zei: internet. 'Juist voor vluchtige informatie die niet eens honderd procent correct hoeft te zijn, voldoet internet. Het boek komt zelden in de antwoorden voor. De bibliotheken hebben vooral een naslagfunctie voor als men echt wil weten hoe het zit,' aldus Huysmans.

 

Wat betreft lezen en literatuur zullen de openbare bibliotheken over tien jaar zeker nog bestaansrecht hebben. 'De keuze is tussen een boek kopen of bijna gratis bij de bibliotheek halen.' Maar, waarschuwt Huysmans, jonge generaties lezen minder en hun bibliotheekgebruik loopt terug. '

 

Op het gebied van ontwikkeling en educatie staat de branche vrij stevig. 'De basisschool kan niet zonder de bibliotheek. Bij wijze van spreken zet je de bibliotheek in de school. Ik zie mogelijkheden bij de brede school, maar ook in delen van Friesland waar de bibliobus weg is, maar er wel uitleenpunten in basisscholen zijn. In het voortgezet onderwijs is de bibliotheek bezig om de mediatheekvoorziening te ondersteunen. '

 

Digitale trein

 

Het zijn vooral de nieuwe media die het bibliotheekgebruik uithollen. De branche kan het zich niet veroorloven deze ontwikkeling te negeren. Integendeel, vindt Huysmans. De openbare bibliotheken moeten juist een actieve speler worden. 'De oplossing is het uitbouwen van de digitale dienstverlening. Als je aan mensen vraagt hoe ze informatie zoeken, dan zegt 86 procent: met Google. Als openbare bibliotheek moet je dus nastreven dat je bij de eerste tien hits van Google staat.'

 

Ook moet de branche aansluiten bij netwerken van webgebruikers - 'web 2.0' - zoals Wikipedia, Hyves en LibraryThing waar mensen informatie met elkaar delen. 'In de toekomst is er minder oriëntatie op centrale instanties zoals archieven, omroepen en de bibliotheek. Mensen communiceren vooral via het web en attenderen elkaar op leuke of waardevolle informatie. In die netwerken moet de bibliotheek beter zichtbaar worden,' vindt Huysmans.

 

Openbare bibliotheken hebben geen andere mogelijkheid dan in te stappen in de digitale trein als ze willen overleven. Maar dat vereist wel een centrale aansturing die er nu nog niet is. 'Het landschap is te veel versnipperd geraakt voor de uitdagingen waar we nu voor staan,' stelt Huysmans. De oorzaak ligt in de jaren tachtig toen de openbare bibliotheeksector werd gedecentraliseerd. Vanaf 1998 is er gewerkt aan het terugdringen van deze uitwaaiering. In 1995 waren er nog rond de zeshonderd organisaties, elk met een eigen directie en bestuur.

 

De 'procesvernieuwing' gaat resulteren in zo'n honderdvijftig basisbibliotheken. Al deze instellingen hebben een front office, dat er voor zorgt dat de filialen aansluiten op de lokale behoeften van een kern of wijk. 'Het is maatwerk. De bibliotheken krijgen als het goed is een sterke lokale worteling.' In kleine dorpen kan de openbare bibliotheek zijn ondergebracht in een verzorgingshuis, dorpshuis of 'Kulturhus'. Elders rijdt nog de bibliobus. Maar in sommige steden zijn openbare bibliotheken zelfs gefuseerd met culturele instellingen als theaters en musea.

 

Daarnaast zijn er de back offices, waar beleid wordt gemaakt en over innovaties als digitalisering wordt nagedacht. Om de digitalisering goed van de grond te krijgen, zullen de back offices naar een landelijk niveau moeten worden getild, aldus Huysmans. In kringen van de Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB) wordt concreet gesproken over het centraliseren van backofficetaken. Er zijn twee modellen. In het eerste wordt een landelijke backofficeorganisatie opgericht die nieuwe diensten ontwikkelt. In de tweede optie worden vanuit centraal niveau tenders voor nieuwe diensten uitgezet. Bibliotheken kunnen voor de ontwikkeling daarvan intekenen.

 

'Dit idee leeft iets meer omdat het bibliotheken in staat stelt om zelf innovaties te laten ontwikkelen. Maar in beide gevallen moeten gemeenten bijdragen aan een pot geld op centraal niveau,' aldus Huysmans. 'Er zijn wethouders en raadsleden die zich realiseren dat ze moeten investeren in een landelijke back office, maar andere gemeenten stellen dat bibliotheken er louter zijn om boeken uit te lenen. Als de lokale politiek de landelijke back office gaat tegenhouden, is dat echter de dood in de pot.'

 

Puzzel

 

Huysmans realiseert zich dat het voor gemeenten wel even slikken zal zijn om een deel van hun zeggenschap kwijt te raken. Maar hoe staat het met de provincies, die een deel van de gelden beheren? 'Is er een legitimatie voor een provinciaal bibliotheekbeleid? Die vraag beantwoorden we niet in ons rapport. Dat is voor de discussie van de bestuurders,' zegt Huysmans. Maar ij voegt er wel aan toe dat er stemmen opgaan om met de basisbibliotheken nog een stap hoger te gaan. 'We hebben het dan net als bij de politieregio's over 25 hele grote basisbibliotheken, hetgeen neerkomt op twee per provincie.'

 

Bestuurlijk zal het nog een hele kluif worden om deze puzzel te leggen. Maar een succesvolle toekomst hangt ook af van het oplossen van problemen binnen de muren van de bibliotheken. 'We zien het personeelsprobleem als belangrijkste hinderpaal voor vernieuwing,' aldus Huysmans. De komende tien jaar zal er een enorme uitstroom zijn van medewerkers die met pensioen gaan, terwijl er aan de onderkant weinig instroom is. Het bedaagde imago speelt de openbare bibliotheek hierbij parten.

 

'Het is niet sexy om er te werken. Het gaat vooral om parttime banen en er is vaak geen carrièreperspectief. De goede mensen kiezen voor een fulltime baan in het bedrijfsleven.' De branche is aangewezen op zij-instromers, maar ondervindt daar veel concurrentie van andere instellingen die in dezelfde vijver vissen. 'Op korte termijn moet er een masterplan komen om daar iets aan te doen. Voor zover dat mogelijk is, want het is heel lastig,' stelt de hoogleraar.

 

Goud

 

Toch is het niet alleen kommer en kwel. 'Het imago is wel een zwak punt. Bibliotheken worden geassocieerd met stilte, boeken en een oude juffrouw met een knotje. Maar als je tegen mensen zegt dat het bibliotheekfiliaal dan maar dicht moet, staat de buurt op z'n achterste benen en moet de wethouder meer dan eens bakzeil halen.' De grote kracht vormen de vier miljoen leden, onder wie twee miljoen jeugdleden. 'Zolang je die in huis hebt, heb je in potentie goud in handen. Ook beschikt de branche nog altijd over een kleine elfhonderd vestigingen.'

 

Bovendien zijn er openbare bibliotheken die het erg goed doen. Huysmans verwijst naar Amsterdam, waar vorig jaar een adembenemende nieuwe hoofdvestiging openging. 'Een typisch voorbeeld van Amsterdamse branie om je niet te laten weerhouden van het najagen van je droom. Er heerst daar een ondernemende mentaliteit. Met een directeur die goed management om zich heen weet te verzamelen en een stadsbestuur dat de zaak ondersteunt. De directie wilde een nieuwe vestiging die op en top klantgericht was. Tegen de medewerkers werd gezegd: als je wilt meedoen ben je welkom. Anders vragen we je om liever ergens anders te gaan werken. De eerste indicaties zijn positief. Sinds de opening zijn er al meer dan een miljoen bezoekers geweest. Ook de uitleningen stijgen.'

 

Ook DOK, de openbare bibliotheek van Delft is een goed voorbeeld. 'Het bruist en glanst. De directeur, die uit de omroepwereld komt, zei: "Ik ga het anders doen. Rij de game-consoles maar binnen." Hij sluit joint-ventures en allianties met bedrijven en de universiteit. Het personeel ging naar Albert Heijn om te zien hoe men daar mensen tot kopen verleidt. Het gaat om onconventioneel denken en tegelijkertijd de kerntaken niet verloochen. Volksverheffing is nog altijd van belang. Maar dat vereist nieuwe vormen van informatievoorziening: digitaal en vanuit huis.'

 

De Centrale Discotheek Rotterdam, behorend tot de openbare bibliotheek, is met 'Digileen', een vorm tussen kopen en illegaal downloaden voor klassieke muziek en oude jazz, al een heel eind op streek. De klant kan muziek downloaden zoveel hij wil, elk muziekstuk een week lang of maximaal zeventig keer beluisteren en dan verdwijnt de muziek weer van de harde schijf. Als men na het lenen wil kopen, geleidt men je door naar muziekwinkels op het web. 'Digileen wil ook popmuziek aanbieden, maar de platenmaatschappijen zijn daar huiverig voor. Ook het afrekenen is nog een lastig punt.' Maar hier ligt wel de toekomst, stelt Huysmans. 'Bibliotheken moeten de gebruiker opzoeken en dienstverlening op maat bieden. Dat vereist marktdenken zonder de publieke missie uit het oog te verliezen. In essentie is dat: cultureel ondernemerschap.'

 

Huysmans heeft wel nog een dringend verzoek aan de belangrijkste partijen. Zolang de bibliotheekvernieuwing plaatsvond was er een convenant tussen gemeenten (opdrachtgevers), provincies (regisseurs) en het Rijk (eindverantwoordelijk) dat eind 2007 is afgelopen. De hoogleraar roept deze drie partijen op om de tafel te gaan zitten om afspraken te maken. 'Anders dreigt een situatie waarbij iedereen eigen belangen behartigt. Mijn oproep aan de bestuurders is: kijk eerst naar het belang van de bibliotheek en pas dan eventueel naar je eigen belang.' Het SCP-rapport De openbare bibliotheek tien jaar van nu is vanaf 3 april te bestellen op of te downloaden van www.scp.nl.