Aanwaaiend stikstof bedreigt 'dansende bomen'

Op de kop van het eiland Walcheren gaat Zeeland de stikstofkwestie te lijf met de contouren van een ‘gebiedsgerichte aanpak’. Die biedt volgend jaar mogelijk ook elders in Nederland kansen biedt. Niet afwachten, maar samen concreet ‘polderen’, is het devies. Alle partijen moeten willen.

Bulderende zee

Een flinke strook eikenbosstruweel staat begin december nog helemaal met het goudgele blad intact. Felle buien wisselen af met laag licht van de zon. Staatsbosbeheerder Vincent Hoedt gaat mij voor in een korte wandeling vanuit een bijgebouw van buitenplaats Duinbeek, op de kop van Walcheren. Vlakbij buldert de zee tijdens de opkomende vloed bij een stevige noordwestenwind.

Dansende bomen

‘Manteling’ heet dit Natura-2000-gebied in Zeeland en nergens in Nederland staan loofbomen in de duinen zo dicht bij de zee. We passeren een bomenlaan met aan de ene kant eiken en aan de andere zijde beuken, die mede door de zeewind in een bizarre bonsai-achtige wijze lijken gesnoeid. ‘We noemen dit de dansende bomen’, zegt Hoedt, teamleider Zeeland Zuid van Staatsbosbeheer. Een klein klimmetje over het duin en we zien de zee.

Stikstofwolken

Dit langgerekte natuurgebied van 740 hectare tussen Domburg en de Veerse Gatdam herbergt pure Zeeuwse natuur van grijze, kalkrijke duinen en vochtige duinvalleien. De Manteling heeft echter al jaren te lijden van de stapelende stikstofwolken. Grassen, braam, brandnetel en houtige exoten als de Amerikaanse vogelkers profiteren snel van de stikstof. Trage groeiers als wilde rozen, hop, kamperfoelie en duinviooltjes delven het onderspit. En als ze dan ook nog over te weinig water beschikken, hebben ze het helemaal moeilijk, vindt ook Zeeuws Landschap, dat samen met Staatsbosbeheer een groot deel van de Manteling beheert.

Zware bunkerolie

In dit unieke natuurgebied is nu eens niet de veel bekritiseerde intensieve veehouderij de grootste bron van de stikstofuitstoot (ammoniak). Zeeland kent amper intensieve melkveehouderij. Waait de wind uit het zuiden, dan komt de stikstof uit België en zelfs uit Frankrijk, samen goed voor een kwart van de neerslag, aldus het RIVM. Bij westenwind waait ook enig Engels stikstof binnen. ‘En dan zijn er nog de tientallen dagelijks langsvarende zeeschepen die zware bunkerolie verstoken en forse hoeveelheden stikstofoxiden en ook zwaveloxiden uitstoten, verantwoordelijk voor 10 procent van de stikstofneerslag’, weet Miranda Braspennincx van de provincie Zeeland.

Niet wachten

Dat lijkt allemaal behoorlijk demotiverend, want wat kun je eraan doen? De Internationale Maritieme Organisatie (IMO) werkt al jaren aan een richtlijn om de verschrikkelijke uitstoot (stikstofoxiden) van zeeschepen te verminderen. Spoedig zal ongetwijfeld kunstmestfabriek Yara in Sluiskil als piekbelaster te maken krijgen met een hogere stikstofreductie-opgave. Maar de provincie wil niet wachten op Haagse richtlijnen en de uitwerking van Johan Remkes’ aanbevelingen.

Plicht

‘Ook al ontvangen we meer stikstof dan we produceren, het ontslaat ons niet van de plicht om gebiedsgericht aan de slag te gaan’, meent Braspennincx. Ze is als ‘netwerkregisseur’ sinds de zomer aan de slag met de Manteling. In een proefgebied van 430 hectare ten oosten van Oostkapelle heeft ze alvast drie partijen gevonden die concreet met de stikstofreductie aan de slag willen. Een boer, een recreatieondernemer en een landgoedeigenaar willen niet afwachten.
 

Waterhuishouding

Het gaat ze niet alleen om stikstof. ‘We kijken daar ook naar de waterhuishouding: hoe kunnen we het ‘superwater’ dat afstroomt uit de duinen beter vasthouden en benutten. We onderzoeken nieuwe landschaps­elementen in de vorm van een “groen-blauwe dooradering”. En we zien kansen voor “multifunctionele zones” waar niet alleen een meer extensieve landbouw kan plaatsvinden, maar waar ook de forse toeristische druk kan worden opgevangen. Ook het ontwikkelen van een gebiedsidentiteit en samenwerking tussen producent en consument via een korte keten in de regio is een denkrichting. In die visie zijn boeren nog steeds essentiële dragers van het gebied vanuit voedselproductie en beheer van het landschap’, somt Braspennincx op.

Model

Als dit volgend jaar een geschikte werkwijze en concrete plannen oplevert, dan kan deze ‘gebiedsgerichte aanpak’ mogelijk model staan voor andere plekken op Walcheren, in heel Zeeland en wellicht voor andere stikstof-hotspots elders in Nederland.

Boerderij

Een van de voortrekkers van dit eerste Zeeuwse proefproject is biologisch-dynamische boer Tim Moerman, die met maar liefst 160 hectare tegen het Natura 2000-gebied aan boert. ‘Ik kwam hier in 2017 en de boerderij was op sterven na dood. Ik zag de bui al hangen en maakte zelf een plan voor mijn gemengd bedrijf’, zegt de van oorsprong Belg. ‘Ik bracht vervolgens mijn veestapel van 120 melkkoeien terug tot 45 koeien en wat jongvee.’ In de eerste jaren stopte hij zelfs helemaal met melken. Dit jaar is hij weer begonnen.

Biodiversiteit

‘We verzuivelen uit bewuste keuze nu alles zelf’, zegt hij. Naast een eigen melktap, werkt Moerman aan ijs, kwark en yoghurt. Zijn vee staat op grasland, maar is ook te vinden in de strokenteelt op 100 hectare. De koeien, kippen en varkens scharrelen tussen de appel- en perenbomen en in de lange stroken waar Moerman naast elkaar pompoen, cichorei, aardappelen, mais, tarwe en knolselderij teelt. De stroken zorgen voor meer biodiversiteit en beperken de plaagdruk en ziekten van schimmels.

Schip vol uien

‘We moeten als landbouw echt wat doen’, zegt Moerman, 28 mensen in dienst. De reguliere landbouw zet alleen maar de hakken in het zand. ‘Niet alleen vanwege stikstof of de waterhuishouding. We moeten weer voedsel maken in plaats van slechts grondstoffen te produceren. We moeten ophouden een dier uit elkaar te snijden en in onderdelen de hele wereld over te slepen. Waarom gaat er hier in Vlissingen elke week een groot schip vol uien naar Senegal?’

Gedegen ontbijt

In de visie van Moerman blijft het voedsel van de Zeeuwse boeren veel meer binnen de provinciegrenzen. ‘Veel boeren leven allang niet meer alleen van hun landbouwbedrijf. Vrijwel iedereen heeft er een mini-camping bij. Nou, laten we beginnen met daar een gedegen Zeeuws ontbijt en ook lunch te serveren voor de toeristen, in plaats van die meuk die de toeristen ook in Zandvoort krijgen voorgeschoteld. Want een Duitser houdt van een Frühstück en een Belg van een lunch.’

Motivatie

Tim Moerman hoopt dat zijn bedrijf een voorbeeld wordt dat de ‘intrinsieke motivatie van de Zeeuwse boeren’ aanwakkert. ‘Het zou daarbij helpen dat rijk en provincie met één mond spreken. Nu wil het rijk piekbelasters aanpakken en de grote boeren voor 120 procent van de waarde uitkopen. Dat levert onrust op en vertraagt initiatieven als hier in Zeeland.’

Lees de hele reportage over de stikstofaanpak in de Manteling in de eindejaarsspecial van Binnenlands Bestuur (inlog).