Gemeenten kunnen sneller arbeidsmigranten huisvesten

Veel arbeidsmigranten gingen tijdens de coronacrisis terug naar Oost-Europa, waardoor er nu een tekort aan personeel is. Als zij terugkeren, zijn gemeenten verantwoordelijk voor de vergunningverlening bij hun huisvesting. Om gemeenten zo goed mogelijk op weg te helpen, publiceert het ministerie van BZK de Handreiking huisvesting van arbeidsmigranten. Daarin staat het ruimtelijk instrumentarium centraal.

Handreiking
De handreiking vloeit voort uit het advies ‘Geen tweederangsburgers’, eind oktober 2020 uitgebracht door het Aanjaagteam Bescherming Arbeidsmigranten onder leiding van Emile Roemer. Hierin werd hun kwetsbare positie aangekaart en hun belang voor de economie. Volgens het advies kunnen ruimtelijke instrumenten helpen bij snelle realisering van huisvesting. Zo moeten bij de huisvesting betrokken partijen worden geholpen in de ‘complexe materie’ rondom huisvesting en ruimtelijke ordening. De grootte van het vraagstuk verschilt per gemeente en werkgevers van arbeidsmigranten spelen een belangrijke rol. Volgens het ministerie moet de handreiking voor elke situatie handvatten bieden om benodigde huisvesting te realiseren voor de arbeidsmigranten.

Stappenplan
Voor gemeenten die op nul beginnen, hun beleid nog moeten formuleren en die in lokale regelgeving een plek moeten geven is in de handreiking een stappenplan opgenomen om beleid op te stellen. Zo moet enig inzicht ontstaan in de huidige situatie en de toekomstige situatie van de huisvesting van arbeidsmigranten en de keuzes die een gemeente kan maken bij het vormgeven van het beleid. Voor inzicht in de huidige situatie dienen gemeenten bijvoorbeeld het aantal werkende arbeidsmigranten en sectoren mee te nemen, evenals het aantal gehuisveste arbeidsmigranten (long, short, midstay) en de huisvestinglocaties. Voor inzicht in de toekomstige situatie dient de gemeente de te verwachten omvang van het aantal arbeidsmigranten en bijbehorende huisvestingsopgave in beeld te brengen. Dan wordt de in beeld te brengen ontwikkeling van de afgelopen tien jaar naar de toekomst doorgezet. Een gemeente kan beleid gaan formuleren na het samenvoegen van deze inzichten.

Inzicht krijgen
De handreiking geeft ook enkele voorbeelden van manieren om inzicht te krijgen in de behoefte aan arbeidsmigranten en de bijbehorende omvang van de huisvesting en de werksituatie. Een enquête onder bedrijven moet bijvoorbeeld gericht zijn op het huidige aantal arbeidsmigranten per sector, de additionele behoefte, de werving via detacheerders of eigen werving, het aandeel short-, mid- en long-stay en het jaarlijks verloop. Gemeenten kunnen dan een berekening en beschrijving maken van de ontwikkeling van het aantal huisvestingsplaatsen in voorgaande jaren en tot slot een verwachting van de ontwikkeling van het aantal arbeidsmigranten en huisvestingsplaatsen door detacheerders. In de praktijk is het kiezen van locaties complex. Gemeenten dienen keuzes te maken in welke randvoorwaarden voor de huisvesting arbeidsmigranten moeten gelden. Op basis daarvan of via concrete locaties kan vervolgens de markt worden verkend. Ook hiervoor draagt de handreiking verschillende manieren aan net als informatie over hoe te sturen op verkamering.

Effectrapportage
Gemeenten en provincies kunnen door beleid zorgen dat bij uitbreiding van bedrijvigheid direct ook huisvesting wordt gerealiseerd, bijvoorbeeld door het toepassen van de effectrapportage. Dit is ook opgenomen is in het advies-Roemer. Idee achter een de effectrapportage is dat gemeenten of regio’s zich bij het opstellen van economisch beleid, zoals een bedrijventerreinenstrategie, ook rekenschap geven van het feit dat de werknemers van nieuwe bedrijven moeten worden gehuisvest. Daarom verdient het aanbeveling om het economisch beleid door te vertalen in de woonvisie. ‘Op die manier kan ervoor worden gezorgd dat de woningbouw gelijke tred houdt met de ontwikkeling van nieuwe bedrijvigheid, waardoor woningtekorten kunnen worden voorkomen’, schrijft de handreiking voor.

Bestemmingsplan
Na de vormgeving van beleid, is de volgende stap het te concretiseren in regelgeving. Daarvoor gaat de handreiking in op het bestemmingsplan, een belangrijk gemeentelijk sturingsinstrument. Aan de hand van concrete voorbeelden is te zien welke vormen van regelingen er zijn. De ervaringen uit de praktijk zijn vertaald in een stappenplan voor het schrijven van regels in het bestemmingsplan. Er is ook een toelichting op de omgevingsvergunning voor het afwijken van het bestemmingsplan en de rol van de provinciale verordening als toetsingskader bij het opstellen van bestemmingsplannen. Voor gemeenten die al beleid en regels hebben, maar nog wat willen aanscherpen of verbeteren, zijn er in de handreiking gerichte verwijzingen naar concrete voorbeelden opgenomen.

Wonen
Een laagdrempelige manier van sturen op huisvesting van arbeidsmigranten met het bestemmingsplan die al veel gemeenten toepassen, is het aanscherpen van het begrip ‘wonen’. De aanscherping houdt in dat een woning specifieker wordt bestemd voor het wonen door een huishouden. Kamerverhuur en huisvesting van arbeidsmigranten worden daardoor uitgesloten. Een dergelijke ingreep wordt gebruikt om een gat in bestaande bestemmingsregels te dichten dat aan het licht is gekomen door bijvoorbeeld een handhavingszaak, omzetting van meerdere woningen in één straat of door jurisprudentie. Niet alle gemeenten hebben een dergelijk gat in de bestemmingsregels onderkend en adequaat gedicht, blijkt uit een inventarisatie. ‘Bedenk of het wenselijk is dat arbeidsmigranten zonder meer in reguliere woningen kunnen wonen. Zo nee, kijk of de definitie van 'huishouden' goed geregeld is in het bestemmingsplan. En pas het bestemmingsplan aan wanneer nodig!’

Afwijkingsmogelijkheden
Voor gemeenten die hun beleid en regelgeving al relatief compleet hebben, maar een initiatief willen toestaan dat niet direct past binnen de bestaande regels en bestemmingen biedt de handreiking ook handvatten. Regelmatig dient zich een kans aan voor het realiseren van huisvesting die wel wenselijk is, maar niet past in het geldende bestemmingsplan. Om die kans te kunnen verzilveren is het soms nodig sneller te handelen dan met het herzien van het bestemmingsplan. De Wet ruimtelijke ordening (Wro) en de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo) bieden gemeenten afwijkingsmogelijkheden. Deze instrumenten zijn zowel geschikt voor permanente als voor tijdelijke voorzieningen.

Kruimelgevallenregeling
De snelste methode is de kruimelgevallenregeling. Op grond van een Wabo-artikel kan voor gevallen die per Algemene maatregel van bestuur (AMvB) zijn aangewezen met een omgevingsvergunning worden afgeweken van het bestemmingsplan. Het gaat hierbij om de zogenaamde kruimelgevallen die in het Besluit omgevingsrecht (Bor) zijn opgenomen. Daarnaast is het op grond van de kruimellijst aldaar mogelijk om tijdelijk af te wijken van het bestemmingsplan. Het gaat dan om een periode van maximaal tien jaar. De reguliere voorbereidingsprocedure van 8 weken geldt hiervoor. De Crisis- en herstelwet biedt mogelijkheden om hier 15 jaar van te maken.

Stedelijk ontwikkelingsproject
Maar let op: als een project een ‘stedelijk ontwikkelingsproject’ is, kan de kruimelgevallenregeling niet worden toegepast. Er is geen definitie van een stedelijk ontwikkelingsproject, maar uit de jurisprudentie blijkt dat de aard en omvang van de voorziene wijziging van de stedelijke ontwikkeling een rol spelen, waarbij die moeten worden bezien in verhouding tot de locatie en  de omgeving daarvan. Daarmee kan het dus per regio verschillen of een voorgenomen ontwikkeling als ‘stedelijk ontwikkelingsproject’ kan worden aangemerkt. Cruciaal is of ruimtelijke effecten van het initiatief vergelijkbaar zijn met het gebruik dat in het bestemmingsplan is toegestaan.

Provincie en rijk
Verder neemt de handreiking de rol en mogelijkheden van de provincie mee. De provincie heeft immers ook een rol in de ruimtelijke ordening en het sturen op bedrijvigheid. Het beleid wat op dit niveau wordt gevoerd, werkt door in de lokale regelgeving. Daarnaast kan de provincie bij uitstek een faciliterende rol vervullen in het vraagstuk rond de huisvesting van arbeidsmigranten. Landelijke kaders worden ook benoemd, zoals eisen uit het Bouwbesluit, de Huisvestingswet 2014 en de Wet aanpak woonoverlast.

4700 huisvestingsplekken
Een paragraaf gaat over (financiele) ondersteuningsmogelijkheden vanuit het rijk. Eind 2020 stelde het ministerie van BZK 50 miljoen euro beschikbaar voor huisvesting van kwetsbare groepen. In totaal heeft dit bedrag 12.400 nieuwe huisvestingsplekken opgeleverd, waarvan 4700 voor arbeidsmigranten. Het ministerie wijst erop dat een financiële bijdrage van het ministerie de realisatie van flexwoningen voor maximaal 84 arbeidsmigranten in het Zeeuwse Sluiskil versnelde. ‘Zij hebben recht op menswaardige huisvesting’, stelde Frank ter Hulle, wethouder wonen en bouwen in Terneuzen, destijds. Voor 2021 is er wederom een aanvullende 50 miljoen euro vrijgemaakt voor de huisvesting van kwetsbare groepen.

Tool
De Handreiking huisvesting van arbeidsmigranten eindigt met een kort hoofdstuk over handhaving. De gemeenten moeten ook toezicht houden en zijn handhavingsbevoegd rond de verschillende genoemde bepalingen. Het Expertisecentrum Flexwonen heeft een beoordelingsmodel gemaakt dat gemeenten kan helpen te besluiten wat zij moeten doen bij gebruik van een gebouw dat strijdig is met de regels.

Deze tool bevat een overzicht van de acties die de gemeente op een dergelijk moment kan uitvoeren.