Hoog water doet nadenken over aanpak grote rivieren

Bij Deventer dreigde het water van de IJssel woensdagmiddag de stad in te spoelen. Talloze waterschappen in het land houden de hoge waterstand in de rivieren nauwlettend in de gaten. Maar uitzonderlijk zijn de waterstanden toch niet.

Voor het stroomgebied van de Maas hield Rijkswaterstaat woensdag de laagste kleurcode aan, groen. Met als nuchtere mededeling: ‘Afvoeren tussen 800 en 1.500 kubieke meter per seconde komen normaliter meerdere malen per jaar voor.’ Oftewel: ‘Er is sprake van regulier dagelijks waterbeheer.’

Rijkswaterstaat gaf kleur ‘geel’ aan het stroomgebied van de Rijn, met als zijtakken onder meer de Waal, de IJssel, de Neder-Rijn en de Lek. Dat is één stap boven het laagste risiconiveau, en komt meerdere keren per jaar voor.

Nog niet zwaar in de stress

‘We hebben het de afgelopen dagen veel over frequentie van voorkomen. Hoe vaak komt dit nou voor?’, vroeg Femke Davids, Landelijke Coördinatiecommissie Overstromingsdreiging (LCO), zich dinsdag hardop af:  ‘De laatste keer dat de IJsselmeerpeilen zo hoog waren was in 1998’, schreef ze. ‘De Rijn bereikt morgen een waterstand van gemiddeld eens in de vijf jaar (laatste keer in februari 2021 vergelijkbare waterstanden gehad).’

Over de aandacht voor de mogelijke overstroming in Deventer zei David van Raalten, directielid bij Waterschap Drents Overijsselse Delta, afgelopen dinsdag: ‘Die kade is ontworpen om eens in de tien jaar onder water te komen. De ‘echte’ waterkering ligt daar nog achter. Dat is ook waarom de waterschappen wel vol paraat zijn, maar nog niet zwaar in de stress schieten.’

Integraal Riviermanagement

Desondanks zouden de huidige hoge waterstanden een kleine rol kunnen spelen in de besluitvorming over het nieuwe Programma Integraal Riviermanagement, waarvan een ontwerp twee weken geleden naar de Tweede Kamer werd gestuurd. Afzender was minister Mark Harbers van Infrastructuur en Waterstaat. Het programmaontwerp ligt anderhalve maand ter inzage. Begin 2024 moet het definitieve programma vast komen te staan.

Het huidige ontwerp is door de rijksoverheid op papier gezet, maar in overleg met provincies en waterschappen. Doel is om het huidige Nederlandse rivierlandschap, dat in de afgelopen ruim honderd jaar nauwgezet is aangepast om overstromingen te voorkomen en bulktransport over de watersnelwegen zo efficiënt mogelijk te maken, voor te bereiden op de toekomst. Het KNMI verwacht dat die nabije toekomst onder meer gekarakteriseerd zal worden door grotere en frequentere hoogwaterafvoeren op de Rijn en de Maas. Dat komt doordat West-Europa met name in de winter en herfst natter zal worden, vanwege meer neerslag.

Het extra water van de Rijn

Ter voorbereiding op het programma-ontwerp dat minister Harbers net naar de Kamer heeft gestuurd, publiceerden onderzoekers in 2022 al een systeemanalyse van zowel Rijn als Maas. ‘De door de klimaatverandering toenemende hoogwaterafvoer betekent dat het vergroten van de hoogwaterafvoercapaciteit van de grote rivieren één van de grootste opgaven is voor Nederland, want tien tot twintig procent meer rivierafvoer kunnen verwerken vraagt heel veel.’

Eén belangrijke beslissing wordt hoe dit extra water dat met de Rijn Nederland binnenkomt, wordt verdeeld over de zijtakken, waaronder de Waal, de Neder-Rijn, de IJssel en de Lek. Het beleid is nu om de Lek te ontzien, onder andere omdat deze nauwelijks uiterwaarden heeft en de nabijheid van bebouwing en slappe ondergrond het moeilijk maakt dijken te verleggen of verzwaren. Een probleem is dat de Waal het meeste water afvoert, maar ‘relatief krap’ is voor die taak.

De oplossingen

Grosso modo zijn er twee mogelijkheden om de afvoercapaciteit van een rivier te vergroten, aldus de onderzoekers. Door het winterbed van de rivier (de rivierbedding in de winter) te verbreden, of te verlagen. Optie drie is de hogere waterstanden aanvaarden, en te keren met versterkte dijken.

Dat het lastig is om de toekomstige extra waterhoeveelheid in de Rijn en Maas te verwerken, komt overigens voor een belangrijk deel door hoe Nederland het eigen rivierenlandschap heeft aangepast, aldus het Ontwerp Programma Integraal Riviermanagement. ‘Sinds de negentiende eeuw is er sprake van een forse afname van de overstroombare ruimte van de rivier’, staat daarin. ‘Door bedijking is de rivier in een steeds krapper keurslijf komen te liggen. Ook het gebruik van het buitendijkse gebied is in deze periode veranderd naar een intensievere vorm van grondgebruik voor met name de landbouw.’