Duurzame warmte van moeder aarde

Geothermie (of aardwarmte) geldt als een van de kanshebbers om afscheid te nemen van ons op aardgas gestookte HR-keteltje. Sinds twee jaar zingt flink rond dat we “van het gas af” moeten. Nederland heeft zich gecommitteerd aan de klimaatafspraken van Parijs, dus staat nu in het regeerakkoord dat de nieuwe huizen in Nederland niet meer met gas mogen worden aangelegd en dat de bestaande woningvoorraad moeten worden verduurzaamd. 

Vijf alternatieven
Er zijn grofweg vijf alternatieven voor de aardgaswarmte. Eén ervan is de warmte van moeder Aarde in de vorm van warm water door onze radiatoren te sturen. Als je een gat graaft in de bodem, is de temperatuur 10 graden. Elke kilometer die je dieper graaft, stijgt die temperatuur met 30 graden, dus op drie kilometer ligt er warmte met een temperatuur van 100 graden voor het oprapen. Het bijna kokende water in diepe waterreservoirs kunnen we oppompen, aan de oppervlakte brengen, de warmte aftappen en het afgekoelde water per kerende buis terug de bodem inbrengen. Daar warmt het weer op en kan 100 jaar later opnieuw worden gebruikt.

De diepe bodem in Nederland is niet overal even geschikt, maar uit eerder onderzoek naar potentiële aardgasvoorraden weten geologen dat Zuid-Holland, Noord-Holland en delen van Utrecht en Gelderland het meest geschikt zijn.

Zo'n boring voor aardwarmte kost een paar centen. Meerdere miljoenen euro's per boring zijn initiatiefnemers snel kwijt en dan bestaat er altijd een kans dat ondanks het zorgvuldige onderzoek de put minder opbrengt dan gedacht. Anderzijds is geothermie als het net er eenmaal ligt, een goedkope energiebron. De bodem levert de warmte gratis. En op wat pompenergie na is er geen CO2-uitstoot.

Dure warmtenetten
Eenmaal bovengronds moet de onttrokken warmte van de bodem via in aanleg opnieuw dure warmtenetten naar de woningen. Hoge bebouwingsdichtheden zijn daarbij efficiënter. Het ligt daarom voor de hand aan te sluiten bij reeds bestaande warmtenetten, zoals in (delen van) steden als Rotterdam, Amsterdam, Den Haag, Utrecht, Nijmegen, Leiden. De warmte is nu nog vaak restwarmte die vrijkomt bij aardgasgestookte elektriciteitscentrales, maar die zullen na de kolencentrales op den duur eveneens worden gesloten. Nu al zetten steeds meer afvalverbrandingsinstallaties hun restwarmte in als bron voor warmtenetten, maar andere industriële bedrijven gooien nu nog hun warmte weg in het water of in de lucht.

“Die restwarmte is als eerste aan snee om te gebruiken, maar geothermie zal op steeds meer plaatsen een verdere verduurzaming bewerkstelligen”, zegt Han Weber (D66), gedeputeerde van de provincie Zuid-Holland. Zijn provincie is koploper op het gebied van geothermie. Acht van de vijftien geothermieprojecten  in Nederland liggen in Zuid-Holland.

Ook op het terrein van Utrecht Science-Park (voorheen Uithof) gaat een consortium onderzoeken of de warmte in de diepe bodem kan worden benut voor superheet water, stoom en elektriciteit in het hele gebied. Onder meer het academische ziekenhuis UMCU, universiteitsgebouwen en instellingen als TNO, maar ook het provinciehuis, studentenwoningen en de kantoren van verzekeraar ASR zouden dan van duurzame energie worden voorzien. “Deze warmte uit de aarde hebben we hard nodig om 'Parijs' te halen en de klimaatverandering af te remmen”, zegt Pim van den Berg (D66), gedeputeerde voor onder meer Energietransitie.

Zuid-Holland verwacht dat in 2020 al 20 PetaJoule als mix van restwarmte en geothermie beschikbaar te hebben. De winbare potentie voor geothermie is 40 Petajoule, genoeg voor de warmte van alle woningen in Rotterdam, Vlaardingen, Schiedam, Dordrecht en Leiden. De provincie beschikt met het Rijnmondgebied ook over veel restwarmte en is met grote steden als Rotterdam, Den Haag, Leiden, Dordrecht dichtbevolkt en heeft al de nodige warmtenetten.

Warmterotonde
In het ambitieuze plan voor een zogeheten warmterotonde werkt Zuid-Holland samen met gemeenten, energiebedrijven en netbeheerders aan een onafhankelijke infrastructuur van warmte waarin steeds meer duurzame bronnen kunnen aanhaken, waaronder geothermie. De warmterotonde kan in de toekomst 500.000 huishoudens van warmte voorzien. “Het moet bijvoorbeeld ook mogelijk zijn om een surplus aan zonne-energie in de zomer of een overschot aan windenergie in de vorm van warmte in deze rotonde op te slaan”, zegt Weber.

Ook de Staat doet in meerdere  vormen mee. Energiebeheer Nederland (EBN) participeert  in de geothermie-alliantie Zuid-Holland en Gasunie werkt mee aan het hoofdleidingennet. In de Warmte-Alliantie Zuid-Holland werken provincie, Havenbedrijf Rotterdam, warmtebedrijf Rotterdam, Gasunie en Eneco samen aan het realiseren van het hoofdleidingennet. De provincie zet zelf € 90 miljoen in een warmtefonds, onder meer voor geothermieprojecten. Het gaat om risicodragende leningen die via een resolverend fonds weer terugvloeien.

Breuklijnen
Er zijn nog wel een aantal zaken die goed geregeld moeten worden, zegt Van den Berg in Utrecht. Het is druk in de ondergrond. De provincie heeft veel grondwatervoorraden. “Drinkwaterbedrijven maken zich zorgen over eventuele aantasting van de watervoorraden in de ondergrond doordat buizen bijvoorbeeld kunnen lekken of dat er aardgas met het water naar boven komt”, zegt Van den Berg.

In een rapport stelde het Staatstoezicht op de Mijnen deze zomer dat juist in gebieden met grote ondergrondse breuklijnen, zoals in de Peel op de grens van Brabant en Limburg beter niet kan worden geboord vanwege een risico op aardbevingen. Ook in Groningen is dat risico allerminst uitgesloten vanwege 50 jaar aardgaswinning. Reden waarom het project van Warmtestad Groningen voorlopig is stilgelegd.

Belangrijker nog is bestuurders en burgers in kansrijke gebieden op de mogelijkheden van aardwarmte te wijzen en voldoende bedrijven aan te trekken die de nieuwe infrastructuur kunnen aanleggen. “We moeten de huidige bouwhausse benutten om ook de energietransitie te versnellen”, vindt  Pim van den Berg in Utrecht. “Natuurlijk gaat het tientallen miljarden euro's kosten, maar het gaat Nederland ook veel opleveren in de vorm van nieuwe banen en nieuwe producten.”

Angsten en bezwaren van bewoners moeten bestuurders niet bagatelliseren, maar Van den Berg dat de bezwaren in een 'totaalplaatje van economie en ecologie' overkomelijk zijn. “Boringen leveren minder hinder op dan heien en de huizen zullen niet verzakken.”

In Zuid-Holland denkt Han Weber dat de technische discussie gekoppeld moet worden aan meer aandacht voor informatie. “Als er in een renovatiewijk besloten wordt om de oude gasleidingen niet meer te vervangen, moeten we de verandering ook aangrijpen om het comfort van de huizen te vervangen. Een nieuwe keuken, en wellicht een inductiepannenset cadeau. We moeten het als overheid heel helder uitstralen dat het ons menens is.”

Lees het hele artikel in Binnenlands Bestuur van deze week (inlog)