Goudmijn natuurgraf

Steeds meer mensen kiezen voor een eeuwig graf in het vrije veld. Natuurbegraven kan zo een nieuwe economische pijler worden voor natuurgebieden en landgoederen. Tegenstanders vrezen natuur met een grafstemming. ‘Het moet geen wildgroei worden.’

De blaadjes vallen van de bomen. Verschillende mensen wandelen door het open veld en de bospercelen op landgoed Heidepol, Veluwe. Op de grens tussen Arnhem en Ede genieten ze niet zomaar van een wandeling op deze zonnige windstille herfstochtend. Ze bezoeken een overleden familielid of vriend. Sommigen zoeken zelfs alvast een plekje voor zichzelf uit. Want landgoed Heidepol is een zogeheten natuurbegraafplaats.

Directeur René Poll van stichting Natuurbegraven Nederland, exploitant van Heidepol, leidt rond over het 17 hectare tellende landgoed. In de verte liggen enkele duidelijk zichtbare verse graven met snijbloemen en wat sobere bloemstukken. ‘Toch zijn we nu al een stuk of vijf graven gepasseerd’, zegt Poll. We slaan af van het pad en struinen door opschot van berken en vogelkers. Verstrikt in bramen stuiten we al snel op een gezaagde plak van een boom met een naam, een geboortedatum en een sterfdag.

De simpele plaquette is het enige dat enkele maanden na de begrafenis overblijft. En zelfs deze sobere herinnering breekt mettertijd af. Dan resteren alleen nog kadastrale kaarten en GPS-coordinaten die nabestaanden wegwijs maken naar de laatste rustplaats van hun dierbare.

Nieuw leven

Hier op Heidepol wordt een graf vanzelf weer onderdeel van de natuur, zo heet het. De overledene ligt er voor eeuwig, de natuur verzorgt het graf. ‘De dood wordt hier nieuw leven. Hier ga je terug naar de natuur’, zegt Poll. We komen langs een tot eenvoudige ceremonieruimte omgebouwde schuur. Verderop is een oude stal van het landgoed tot een sobere kapel verbouwd. Er staat een metalen loopkoets klaar om de kist door het ruige veld of bos te vervoeren.

Op de natuurbegraafplaats worden ook steeds meer mensen in lijkwaden begraven. Gevaar dat dassen en roofvogels het net gegraven graf aantasten, is er niet volgens Poll. ‘Het is de afgelopen drie jaar niet voorgekomen. En we hebben een dassenburcht op het terrein.’

Heidepol is eigendom van de stichting Natuurbegraven Nederland, die meerdere plannen voor natuurbegraafplaatsen heeft. Op Heidepol is zeven hectare landbouwgrond omgevormd tot nieuwe natuur. Poll wijst op een afgeplagd veld waar heide moet terugkeren. Sinds juni 2012 zijn er op het 17 hectare tellende landgoed 450 mensen begraven, ongeveer drie per week. Er is in totaal ruimte voor maar liefst 7.250 graven op Heidepol. ‘Mensen mogen zelf hun plek uitkiezen’, zegt Poll. Er zijn wel voorwaarden. Harde ornamenten als grafstenen en vaste planten zijn verboden. ‘De natuur gaat voor. Mensen moeten ook accepteren dat er over het graf wordt gelopen.’

Ook de grondwaterspiegel is een criterium. Volgens de Wet op de Lijkbezorging moet een overledene niet alleen tachtig centimeter onder de zoden liggen, de kist moet ook dertig centimeter boven de gemiddelde hoogste grondwaterstand blijven.

Er zijn in Nederland inmiddels zo’n vijftien natuurbegraafplaatsen, waarvan de helft als onderdeel van gemeentelijke begraafplaatsen. Vijf of zes zijn net als Heidepol volledig op een landgoed in de natuur gevestigd. Ook uitvaartverzorger Dela heeft een natuurbegraafplaats van zes hectare op begraafplaats Den en rust in Bilthoven.

Wildgroei
Begraven in de natuur is een trend, meent de provincie Gelderland. Steeds vaker vragen landgoedeigenaren of ze een natuurbegraafplaats op hun domein mogen beginnen. ‘De afgelopen vijf maanden heb ik al vijf nieuwe initiatieven voor een natuurbegraafplaats voorbij zien komen’, zegt gedeputeerde Jan Jacob van Dijk (CDA). Hij vindt natuurbegraven een mooi initiatief, maar het moet geen wildgroei worden.

‘Wij stellen voor om in hoogwaardige natuur maximaal vijftig graven per hectare toe te staan. In het Gelders Groen ontwikkelingsgebied, waar we nieuwe natuur op bijvoorbeeld voormalige landbouwgrond nastreven, staan wij op basis van een studie van Alterra Wageningen Universiteit maximaal tweehonderd graven per hectare toe.’ De eeuwigdurende grafrust is contractueel geregeld.

Dat Heidepol met liefst 425 graven per hectare ruim boven beide normen zit, wekt bij Van Dijk verbazing. ‘Kennelijk hebben zij hiervoor een goedkeuring in het bestemmingsplan van de gemeente Arnhem’, zegt hij. Heidepol heeft het geluk van de pionier. ‘Nieuwe plannen worden strenger beoordeeld´, zegt de gedeputeerde. ‘We hebben bijvoorbeeld een kaart gemaakt waarop wij aangeven waar het kan en waar niet. Oude boomwortels mogen geen schade lijden en in nooit omgewoelde grond mag niet worden gespit.’

Diezelfde kaart houdt ook rekening met toekomstige planologische ontwikkelingen. Gebieden die mogelijk ten prooi vallen aan stadsuitbreiding of bedrijventerreinen zijn verboden voor natuurbegraven, ook al overheerst daar nu nog landbouw of groen. De visie van de provincie wordt na discussie in Provinciale Staten volgend jaar opgenomen in de omgevingsverordening.

Ook Natuurmonumenten ziet een trend. ‘We worden door leden steeds vaker benaderd of ze na hun dood op een plekje in hun favoriete natuurgebied mogen liggen. Onze leden zijn gemiddeld zestig-plus, die zijn er meer mee bezig dan een beginnend gezin’, constateert Claudia Majoor, programmamanager business development. Net als de provincie Gelderland hanteert Natuurmonumenten strenge voorwaarden. Niet stapelen in een graf, niet in een grondwaterwingebied, aandacht voor de fluctuerende grondwaterstand. En de natuur gaat altijd voor, aldus Majoor. ‘Als zich op de door jou uitverkoren plek in de tussentijd een dassenburcht heeft gevestigd, dan moet jij of je nabestaanden een andere plaats op het terrein zoeken.’

Respect
Als een natuurbegraafplaats in de toekomst ten prooi dreigt te vallen aan een uitdijende stad of bedrijventerrein, springt Natuurmonumenten op de bres. ‘Als we het pleit verliezen, dan denk ik wel dat er met respect wordt omgegaan met de begraafplaats. Het kan bijvoorbeeld een recreatief gedeelte worden’, denkt Majoor.

Staatsbosbeheer staat aanmerkelijk terughoudender tegenover natuurbegraafplaatsen. ‘Natuurlijk zijn wij op zoek naar mogelijkheden om onze inkomsten te vergroten, maar wij gaan zelf niet ondernemen’, reageert de collega-natuurbeheerder. ‘Als het kan binnen de provinciale kaders en er is draagvlak voor in de regio, staan we wel open om initiatieven te onderzoeken.’

Natuurmonumenten schat dat er op grond van de vraag ruimte is voor tien tot vijftien natuurbegraafplaatsen in Nederland, ruwweg één per provincie. De natuurorganisatie heeft daarvoor een samenwerkingsovereenkomst getekend met de Stichting Natuurbegraven van René Poll. Nee, we hoeven niet bang te zijn voor bodemvervuiling als gevolg van vullingen en prothesen of voor aantasting van de graven door roofdieren. ‘In Engeland zijn al meer dan driehonderd natuurbegraafplaatsen en daar zijn geen van zulke gevallen bekend.’

De eerste begraafplaats van Natuurmonumenten en Natuurbegraven zal volgend jaar worden geopend op het duizend hectare tellende natuurgebied Huis ter Heide bij Loon op Zand. ‘Er is plaats voor 12 duizend graven’, meldt Majoor. Een voormalig jachthuis wordt er ingericht als sobere ontvangstruimte, een oude gepotdekselde schuur krijgt een nieuwe bestemming als ceremonieruimte. De verbouwing is voor rekening van de Stichting Natuurbegraven Nederland; de grond wordt in erfpacht uitgegeven door Natuurmonumenten. Hoeveel de pacht bedraagt, wil Natuurmonumenten niet zeggen.

Op het gemeentehuis van Loon op Zand meldt wethouder Gerard Bruijniks (Gemeentebelangen) dat de bestemmingsplanprocedure zonder negatieve geluiden is doorlopen. ‘We hebben geen ruimtelijke bezwaren en we bemoeien ons niet met het businessmodel en de miljoenen euro’s die met de graven zijn gemoeid’, zegt hij. ‘Wij zijn een toeristisch-recreatieve gemeente en hebben baat bij mooie natuur. Daarnaast zien wij het als service naar onze burgers dat ze ook kunnen kiezen voor een laatste rustplaats in de natuur.’

Grafrechthandel
Er zijn in Loon op Zand ook kritische geluiden. De ‘Stichting Natuurbegraven waarom niet’ spreekt van grafrechthandel. ‘Loon op Zand en Natuurmonumenten hebben het over service naar de burgers en de leden, maar wij willen onbevangen van de natuur genieten in plaats van natuur met een grafstemming’, zegt secretaris Theodoor Sandberg.

Overheid, landgoedeigenaren en natuurorganisaties laten zich volgens hem klakkeloos meevoeren in de ‘volstrekt onbewezen trend’ van natuurbegraven. ‘Ze laten zich helemaal gek maken. Van de 140 duizend mensen die jaarlijks in Nederland overlijden, worden er nu tweehonderd in de natuur begraven. Dat is ongeveer 0,15 procent. Meer dan 60 procent kiest voor crematie. Al die investeringen zijn voor niets. De trend zal snel overwaaien en vooral een verlies van belevingswaarde geven.’

Volgens René Poll is daar geen sprake van. ‘Het is jammer dat de uitnodigingsplanologie in Gelderland dreigt te worden verlaten voor het ouderwets dichttimmeren van de omgevingsverordening. We realiseren hier op Heidepol gewoon EHS-natuur. Wij hebben een onderzoek laten verrichten waaruit blijkt dat de biodiversiteit sinds de opening met 236 procent is gestegen.’

Niet altijd kassa
Op het eerste gezicht lijkt natuurbegraven een goudmijn. Reken maar even mee. Natuurbegraafplaats Heidepol (17 ha) kan 7.250 graven herbergen. De kosten bedragen zo’n 3.500 euro per graf, samen goed voor 25,3 miljoen euro. Een hectare brengt zo anderhalf miljoen euro op.

Maar pas op, zegt landgoedadviseur John Mommers. Het ene landgoed is het andere niet en de ene gemeente opereert anders dan de andere. Daar komen nog vaak aanzienlijke kosten bij als de aanleg van een toegangsweg, een parkeerplaats en de verbouwing van schuren of loodsen tot representatieve ceremonieruimten. Ook onderhoud en beheer van de natuur kost geld. Daarboven moeten allerlei fiscale voordelen van de Natuurschoonwet met terugwerkende kracht worden betaald. ‘Denk aan gedeeltelijke vrijstelling van overdrachtsbelasting, schenk- en erfbelasting.’

Mommers voorziet tussen natuurbegraafplaatsen ook een ‘taaie concurrentie’. Die kan leiden tot een prijzenslag, waarbij de opbrengst per graf zal gaan zakken. Mommers: ‘Natuurbegraven zou een economische pijler van een landgoed kunnen zijn, maar het is zeker geen algemeen verdienmodel. En je kunt nooit meer terug op de eenmaal ingeslagen weg.’