Wie wil jij zijn?

‘Patat of chinees?’, vroeg mijn moeder steevast op zaterdag. ‘Maakt niks uit’, was ons gebruikelijke antwoord. Het was geen dilemma, laat staan een keuze die je zou moeten verantwoorden of een waar je leven van afhangt.

Met het stijgend percentage positief getesten, dringt zich wel een dergelijke keuze op. Houd ik mij aan alle regels en aanbevelingen waartoe de overheid besluit?

 

Ooit leerde ik dat je het gedrag van mensen zou kunnen voorspellen met een sociaal-psychologisch model waarbij de aanname was dat hoe belangrijk we iets vinden en hoe groter we de kans achten dat we dit resultaat succesvol kunnen behalen, des te groter de kans is dat we dat gedrag gaan vertonen. Dit heet doelmotivatie. De kans op patat of chinees was even groot en ik kende blijkbaar aan beide ook even veel waarde toe.

 

Nu zei dat model dat naast de doelmotivatie ook de mening van anderen en de kosten een rol speelden. Wanneer ik vermoed dat anderen die ik belangrijk vind mijn gedrag gaan steunen, dan vertoon ik het eerder. Het maakt dus uit in welke kringen je verkeert. En het maakt uit wat de verwachte kosten zijn. Moet ik thuisblijven of niet?

 

Zo’n manier van keuzes maken zou redelijk kunnen kloppen als het gaat om mijn voorzorg om zelf niet ziek te worden of een dierbaar persoon in mijn omgeving niet te besmetten. Maar als het er om gaat dat zorgmedewerkers niet overbelast raken, dan wordt het al abstracter en ingewikkelder. En dan gaat het bij het terugdringen van het virus ook nog eens over een doel dat we slechts gezamenlijk kunnen behalen. In hoeverre verwacht ik dat de maatregelen effectief zijn én dat anderen zich ook er óók aan gaan houden. Als die de randjes opzoeken….

 

Gaan de dagelijkse cijfers en meningen me helpen om mijn gedrag op deze manier te kiezen?

Het is maar de vraag of het model dat uitgaat van een rationele afweging die aan gedrag voorafgaat, de werkelijkheid goed nabootst of slechts aardig kan voorspellen. Waar laat ik mij eigenlijk door leiden bij mijn gedragskeuze?

 

Het beeld van de mens die geheel op zichzelf keuzes maakt en zijn leven vormgeeft, is ontstaan tijdens de Verlichting en staat sindsdien tegenover het romantische beeld van een mens die onderdeel is van een gemeenschap. Deze spanning tussen de liberalen en de gemeenschapsdenkers vinden we ook terug -nog vergezeld door argwaan, anti-overheidsdenken en complottheorieën- rondom de coronamaatregelen. Hegel probeerde al de tegenstelling te verzoenen door te stellen dat individuele vrijheid alleen van betekenis is als die is ingebed in traditie en gemeenschap. De filosoof Charles Taylor ging op dat uitgangspunt door. Hij stelt dat je door zelfonderzoek moet vaststellen wat voor jou de belangrijkste (maatschappelijke) waarden zijn. Deze waarden moeten je leven samenhang geven en je, middels dialoog met anderen, op koers houden.

 

Je waarden bepalen en een rationele afweging maken dus? Obama merkte juist dat het vaak om de verhalen gaat waarmee mensen zich kunnen identificeren. In zijn zojuist verschenen autobiografie herinnert hij zich dat zijn neiging tot uitleggen hem als beginnend politicus niet veel opleverde. Later bouwde hij op de kracht van storytelling, humor en ‘echtheid’, om zijn boodschap over te brengen. De brede herontdekking van het verhaal is inmiddels al zeker weer een decennium oud.

 

Misschien gaat het er wel om welk levensverhaal ik voor mezelf wil ‘schrijven’, wie ik wil zijn, hoe ik gezien en herinnerd wil worden. Bij welk groter verhaal sluit dat aan. Wat dat betreft valt te hopen dat de toespraak vanuit het Torentje samen met de strenge maatregelen ons weer een tijdje meer ‘gemeenschapsgezind’ doen gedragen. Dat is ook een liberaal-rationele wens, omdat de ellende en de bijbehorende maatregelen anders alleen maar langer gaan duren. Én het wordt dan een mooier verhaal van ons allemaal, een deeltje van onze gezamenlijke identiteit.

 

Maar ja, als ik eerlijk ben dan komt er van die goede voornemens niet altijd veel terecht. Mijn lijstje kan ik elk Nieuwjaar weer gewoon opnieuw gebruiken. En ik ben niet de enige. ‘Stoppen met roken is heel makkelijk, ik heb het al honderden keren gedaan’. Nee die is waarschijnlijk niet van Mark Twain, ook al denken veel mensen van wél. Een verhaal hoeft niet altijd waar te zijn om toch iets te bewerkstelligen; films, boeken, sprookjes… en het geschiedde in die dagen…

 

Volgens Taylor moet ik op een morele wijze authentiek zijn en trouw aan mijzelf, anders mis ik het doel van mijn leven. En natuurlijk moet ik ervan uitgaan dat iedereen verantwoordelijk is voor zijn daden, want anders kan ik er niemand meer op aanspreken… Maar kunnen we ons handelen echt zien als voortvloeiend uit een afgewogen rationele en morele keuze, zijn we bezig ons levensverhaal te schrijven of doen we gewoon ons best en vooral wat we niet kunnen laten? We zijn niet alleen woorden, maar ook daden. We verrassen onszelf en leren terugkijkend.

 

Wie wil ik zijn? Ik neem mij voor daar de komende weken thuis eens rustig over na te gaan denken. Daar heb ik gelukkig ruimschoots de tijd voor gekregen. En doe mij dan nu eerst toch maar patat.

 

Erik Vermathen

Directeur Stade Advies

e.vermathen@stade.nl – 06 1093 9404