Leren van de spiegel

Wanneer een politicus in de spiegel kijkt, ziet hij vaak een ander. Dat heeft met het politieke spel te maken: het is moeilijk om torenhoge verwachtingen van de andere spelers te hebben en tegelijkertijd kritisch naar je eigen handelen te kijken. Want het een vraagt stevig stellend en normerend gedrag en het ander juist een beetje nederigheid en introspectie.

De openbaarheid en de publieke aandacht versterken dit patroon waarin je kwetsbaar opstellen weliswaar moedig wordt gevonden maar ook gelijk lijkt te staan aan politieke zelfverwonding. In dit krachtenveld functioneren de rekenkamers van dit land. Voor zover zij functioneren althans.

Elke gemeente moet een rekenkamer hebben. Of toch tenminste een rekenkamerfúnctie; dat is vaak een commissie waar ook raadsleden in zitten. Zo’n rekenkamer is maar een ongemakkelijk ding. Onafhankelijk onderzoeken zij de doelmatigheid en de doeltreffendheid van het gemeentelijk beleid. Ze onderbouwen zo of het geld van de gemeente efficiënt en effectief is ingezet. Had het gestelde doel ook goedkoper bereikt kunnen worden? Is het doel überhaupt bereikt? Op tijd en binnen budget? Was er wel duidelijkheid over het te bereiken doel?

Doordat rekenkamers dit onderzoek – in principe – onafhankelijk doen, nemen zij doorgaans geen blad voor de mond in hun rapportages. De raad had scherper kunnen zijn in zijn kaderstelling (als die er überhaupt wás), het college had realistischer moeten plannen en ramen, bij dreigende kostenoverschrijdingen had een eerlijk debat gevoerd moeten worden over het bijstellen van de kaders, enzovoorts. Rekenkamers steken hier energie in met als enige doel om de gemeentelijke beslissers te laten leren van zaken die zij in het vervolg beter kunnen regelen. Langjarig beleid uitvoeren met meerdere bestuursorganen tegelijk is namelijk goed ingewikkeld en een beetje feedback helpt daarbij. Rekenkamers houden beslissers dus een spiegel voor.

Omdat dit leereffect zo belangrijk is, ligt er een wetsvoorstel bij de Tweede Kamer dat gemeenten, provincies en waterschappen verplicht om een echt onafhankelijke rekenkamer op te richten. Het merendeel van de gemeenten bedient zich nu van een lichtere variant waarbij bijvoorbeeld ook raadsleden in de rekenkamercommissie kunnen zitten. Een kleine 10% van de gemeenten heeft helemaal geen rekenkamer(functie). Plenaire behandeling van dit wetsvoorstel staat gepland voor begin januari 2022. Een verplichte spiegel voor de beslissers. Overigens is het een verplichting van het rijk zonder dit fatsoenlijk financieel te regelen. Zo kennen we het rijk.

Maar willen de beslissers ook weten wat de spiegel zegt? Er zijn vele manieren om de spiegel te vervormen. Je kunt rekenkamers weinig budget geven (gemeentelijke rekenkamers kregen in 2019 0,038% van de gemeentebegroting), je kunt ze negeren, je kunt je intensief bemoeien met waar zij onderzoek naar doen. Je kunt kiezen voor een rekenkamercommissie die uit raadsleden bestaat en zo invloed uitoefenen op (de uitkomst van) het onderzoek. Je kunt ‘je niet herkennen’ in de onderzoeksresultaten, of ze juist ‘omarmen’ (om er vervolgens niets mee te doen). Je kunt ‘terugblikken weinig zinvol vinden’ en ‘juist vooruit willen kijken’. En je kunt er natuurlijk ook een politiek spelletje ‘welke wethouder heeft het gedaan’ mee spelen. Maximaal effect en toch niets bereikt.

Je kunt ook helemaal aan de voorkant de spiegel verbouwen: er ligt een amendement voor van een echte bestuurderspartij dat van dit wetsvoorstel een wassen neus maakt door de lichtere variant níet af te schaffen en nog steeds raadsleden in de rekenkamer toe te staan. We gaan bij de behandeling in januari welke spiegel eruit komt.