Onduidelijkheid over gevolgen koerswijziging Meta

De koerswijziging van Meta, dat in de Verenigde Staten niet meer met factcheckers gaat werken, wekt ophef in Nederland. De roep aan de overheid om sociale mediaplatforms als Facebook, Instagram en X te verlaten klinkt opnieuw.

'Censuur-wetgeving'

2025 is nog maar net begonnen, maar sommige techbazen brengen hun goede voornemens wel heel voortvarend in de praktijk. Dinsdag kondigde Meta-baas Mark Zuckerberg aan dat er een andere wind gaat waaien op Facebook, Instagram en Threads in de Verenigde Staten, met meer focus op het aanpakken van fouten achteraf in plaats van het ‘censureren’ van content vooraf. Daarmee lijkt Meta de koers van X te volgen, dat onder het mom van vrijheid van meningsuiting factcheckers verving door corrigerend commentaar van medegebruikers. In een videoboodschap gaf Zuckerberg af op Europa, dat te veel ‘censuur-wetgeving’ zou hebben, waartegen zijn bedrijf samen met Donald Trump zou strijden.

Woensdag maakte Meta bekend dat het geen plannen heeft om ook in de Europese Unie te stoppen met factchecking. In een reactie laat staatssecretaris Zsolt Szabó van digitalisering weten dat het nog onduidelijk is wat het besluit van Meta in de VS betekent voor de EU, maar dat hij het nauwlettend in de gaten houdt. De Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) wil niet speculeren of en in welke mate de koerswijziging van Meta gevolgen heeft voor het gebruik van Meta door gemeenten.

Tijd rekken

Meta is tijd aan het rekken in reactie op de ophef, vermoedt Claes de Vreese, universiteitshoogleraar Artificial Intelligence and Society aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Het is een terugkerende uitdaging voor Meta en andere grote techbedrijven dat  veel van hun beleid wordt gemaakt vanuit de thuisbasis in de VS, met weinig aandacht voor de andere miljoenen of miljarden mensen die ook gebruikmaken van hun diensten.’ Het aanbrengen van regionale verschillen in de producten is voor sociale media buitengewoon lastig. Wat te doen met bijvoorbeeld een post die misschien van buiten de EU is gepost, maar wel zichtbaar is voor gebruikers binnen de EU?

Einde Brussel-effect?

Lang was de gedachte dat met het invoeren van strenge Europese wetgeving ook landen buiten de EU aan betere wetgeving werden geholpen, omdat het voor techbedrijven loont om aan één standaard te voldoen. Voor de AVG was dit bijvoorbeeld het geval. Maar gaat dit zogeheten Brussel-effect ook op voor de digitaledienstenverordening (Digital Services Act, kortweg DSA)? ‘De DSA zit in de implementatie- en monitoringsfase en moet als instrument nog tot leven komen,’ zegt De Vreese. ‘We komen voor het eerst op een kruispunt te staan, waarbij een groot bedrijf met een grote beleidswijziging niet meer voldoet aan nieuwe, brede en strengere Europese regels.’ De toekomst moet uitwijzen hoe dat uitpakt. Grofweg kan Meta kan kiezen voor aanpassing, productdifferentiatie, het accepteren van boetes, of terugtrekking uit Europa.

In de Tweede Kamer is men niet gerust op de soepelere omgang van Meta met desinformatie. ‘Als verkiezingsuitslagen wereldwijd worden beïnvloed door onzin online, dan schaadt dat de democratie en onze veiligheid,’ zegt D66’er Hanneke van der Werf. Barbara Kathmann van GroenLinks-PvdA heeft dezelfde zorg. ‘Rijkeluiszoontjes als Zuckerberg en Elon Musk beknotten onze vrijheid en maken onze democratieën kapot!’

Stoppen met sociale mediaplatforms?

De ophef over de koerswijziging van Meta deed voor de zoveelste keer stemmen opgaan om als Nederlandse overheid te stoppen met Amerikaanse sociale mediaplatforms. Zo schrijven ex-Kamerlid Kees Verhoeven en zijn voormalig medewerker Marijn van Vliet in een LinkedIn-bericht: ‘De Nederlandse overheid moet per direct van Facebook, Instagram en X af. Dit zijn geen neutrale en verantwoorde platforms.’

Van Vliet, sinds kort directeur van Stichting DINL, dacht in eerste instantie dat hij naar een fakevideo keek toen hij de videoboodschap van Zuckerberg zag. ‘Het is een flinke overgave aan de nieuwe politieke wind in Amerika,’ zegt hij. Na de eerste verkiezingsoverwinning van Donald Trump in 2016 kreeg Facebook veel verwijten over het doorlaten van desinformatie en buitenlandse beïnvloeding. In reactie daarop werd het factcheck-programma opgezet, dat nu in de VS weer wordt losgelaten.

De overheid heeft een verantwoordelijkheid met betrekking tot communicatie met burgers, stelt Van Vliet. Hij verwijst naar het advies van de Autoriteit Persoonsgegevens aan de Nederlandse overheid om Facebook niet te gebruiken. ‘In Den Haag zie ik regelmatig politieauto’s rijden met achterop verwijzingen naar de Instagram- en Facebookkanalen waar je ze kan bereiken. Als zelfs de politie adverteert voor deze bedrijven, dan wordt het wel heel problematisch. We moeten echt onze eigen systemen hebben.’

Kantelpunt nodig

Wat hem betreft staart Europa zich daarbij niet blind op sociale media. De Europese afhankelijkheid van big tech geldt ook voor cloud, AI en andere digitale markten, zoals die voor office producten. De boodschap van Mario Draghi, dat Europa flink moet investeren, is wat hem betreft niet alleen van belang vanuit het oogpunt van productiviteit, maar ook voor de autonomie en het verdedigen van de eigen publieke waarden. ‘Het belang van het verminderen van de afhankelijkheid wordt politiek vrij breed gedeeld. Maar de politieke urgentie om echt te investeren ontbreekt. Daar is een kantelpunt voor nodig.’

Is de koerswijziging van Meta dat kantelpunt? Of één van de andere ontwikkelingen uit 2025, dat toch echt nog maar negen dagen telt: The Washington Post (eigenaar: Amazon-baas Jeff Bezos) weigert een cartoon die de onderwerping van big tech aan Donald Trump ter discussie stelt. De cartoonist stapt op. Ondertussen maakt techmiljardair Elon Musk zich ongeliefd in Europa door zijn bemoeienissen met Europese politieke aangelegenheden. En de volgende controverse dient zich al aan. Op donderdag 9 januari zal Musk op X live in gesprek gaan met Alice Weidel, de leider van Alternative für Deutschland (AfD), de partij die volgens hem ‘Duitsland kan redden’.

AfD op X

Dat interview is een doorn in het oog van de Europese Commissie, niet vanwege het interview op zich, maar vanwege de versterking van bepaalde politieke boodschappen op ‘het digitale dorpsplein’ X ten koste van andere politieke boodschappen. ‘Iedereen die X opent wordt gebombardeerd met tweets van Musk zelf en van Weidel,’ zegt Europarlementariër Bart Groothuis (Renew Europe namens de VVD). ‘Dat is niet hoe wij in Europa verkiezingen willen organiseren. Dat is tegen de DSA in.’

Juridische grenzen over

Na de inauguratie van Donald Trump op 20 januari maakt Musk bovendien mogelijk onderdeel uit van Trumps overheidsapparaat, waarmee hij met dergelijke acties het non-interventiebeginsel uit het internationaal recht zou overtreden. Dat verbiedt staten zich te bemoeien met verkiezingen in andere staten. Waar Zuckerberg de juridische grenzen opzoekt om Donald Trump gunstig te stemmen, laat Musk zien bereid te zijn om ze te overtreden.