Roep om digitale soevereiniteit groeit

Geen backdoors in hardware, servers altijd in eigen land, en genoeg productie van computerchips om het land nog jaren te voorzien. In de bestuurskamers binnen de IT-wereld wint het thema digitale soevereiniteit steeds meer terrein.

Onafhankelijk

Iemand die soeverein is, is volledig onafhankelijk van anderen en hoeft geen gedwongen keuzes te maken. Wie digitaal soeverein is heeft de touwtjes op alle vlakken in handen bij technologie. Op gebied van grondstoffen, chips, batterijen, data en cloudtechnologieën en wetgeving. In dit artikel schetst AG Connect een aantal manieren waarop Nederland digitale soevereiniteit probeert te bereiken.

Hoogleraar cybersecurity aan de Radboud Universiteit Nijmegen Bart Jacobs en universiteitshoogleraar media en digitale samenleving aan de Universiteit Utrecht José van Dijck werken al jaren aan onderzoek op verstrekkende, fundamentele thema's als cybersecurity en privacy, ICT-afhankelijkheid en soevereiniteit. Zij verdiepen zich onder meer in de afhankelijkheid van Amerikaanse cloudplatforms, waar vele overheden tegenwoordig gebruik van maken.

Nederlandse cloud

Jacobs en Van Dijck gaven onlangs in een opiniestuk in de Volkskrant aan de koers te vrezen die is uitgezet in de Kamerbrief van staatssecretaris Alexandra van Huffelen. Die bewindsvrouw voor digitalisering schreef daarin eind augustus dat werken in de cloud inmiddels veilig is en vooral ook efficiënt en goedkoop. 'De gedachte is dat zolang we goede afspraken met ze maken over privacy, we met onze overheidsdata goed zitten bij Microsoft, Google en Amazon,' aldus de twee hoogleraren.

Maar dat spreken ze tegen, waarbij ze wijzen naar de memo van advocatenkantoor Greenberg Traurig over de Amerikaanse Cloud Act. Het document geeft aan dat er geen enkele ruimte voor twijfel is wat betreft de veiligheid van Nederlandse overheidsdiensten in clouds van Amerikaanse aanbieders. Er zijn praktisch gezien geen garanties te geven, schrijft ook het NCSC naar aanleiding hiervan. De Amerikaanse overheid kan nu je gegevens zonder enig medeweten opvragen.

Het is daarom volgens de hoogleraren onmogelijk dat Nederlandse overheden en bedrijven veilig gegevens kunnen opslaan in of verwerken via cloud van Amerikaanse herkomst. Om niet afhankelijk te zijn van buitenlandse wetgeving, zal er dus altijd een Nederlandse of Europese cloud moeten worden gebruikt.

Cloud-discussie

De discussie speelt inmiddels op meerdere plekken in Nederland, zo ook bij gemeente Amsterdam. De Amsterdamse raadsleden Elisabeth IJmker (GroenLinks) en Itay Garmy (Volt) begrijpen niet dat gemeente Amsterdam voor zijn cloudstrategie in dienst gaat met Microsoft en schreven in een open brief dat de gemeente een voortrekkersrol kunnen pakken met een keuze voor een duurzame cloud zoals Leafcloud, die minder energie zou gebruiken dan die van Big Tech-bedrijven, of door te kiezen voor het Nederlandse GoodCloud, een platform dat gebruikmaakt van opensourcesoftware.

Een lopend project om in Europa meer data-soevereiniteit te bereiken over eigen data is het inmiddels roemruchte Gaia-X. Dit plan is ontstaan om ervoor te zorgen dat gebruikers in de EU beter grip krijgen op hun eigen data en om meer datasoevereiniteit te creëren. Dit gebeurt met het vaststellen van Europese standaarden en regels voor cloudomgevingen. In Nederland werkt TNO eraan om alle relevante kennis en ervaring rondom data delen, federatieve cloudomgevingen en digitale soevereiniteit bij elkaar te brengen.

Europese chipsindustrie

Voor Nederlandse overheden en IT-bedrijven is het intussen ook zaak dat er voldoende geavanceerde chips beschikbaar zijn om te voldoen aan de toekomstige behoeften op gebied van digitalisering. Nu is Nederland grotendeels afhankelijk van landen als Taiwan en de Verenigde Staten, maar er worden flinke stappen gemaakt. Nederland wil zo’n 230 miljoen euro uittrekken om de chipindustrie in Europa te stimuleren, al pompen de Chinezen en Amerikanen intussen samen honderden miljarden in de industrie. Bram Nauta, als hoogleraar bij de Universiteit Twente gespecialiseerd in chipdesign, noemde het bedrag dat Nederland investeert hierin een lachertje. Toch is het volgens hem voor Europa nog niet te laat om er serieus mee aan de slag te gaan.

De bedoeling is dat Europa in 2030 minimaal 20% van de wereldwijde chipproductie verzorgen. Dat is volgens de Europese Commissie nodig, want de afhankelijkheid van andere continenten groeit. Nauta stelde bij AG Connect dat onlangs de productie van veelgebruikte geavanceerde chips voor computers niet op eigen bodem gebeurt, en dat dit een probleem is dat vergelijkbaar is met afhankelijk zijn van Rusland voor aardgas. Er is immers veel politieke spanning in de wereld. 'En dan kan er ineens besloten worden om geen chips meer te verkopen aan Europa, of de prijzen drastisch te verhogen. Met alle gevolgen van dien.'

Snel aanhaken kan

Toch zijn er voor Europa nog steeds mogelijkheden om snel aan te haken. 'De chips over tien jaar zijn compleet anders dan die van nu. Wanneer er nu wordt geïnvesteerd in een goed plan om chips van de toekomst te produceren, is er de mogelijkheid om razendsnel weer terug te komen. De huidige kennis van andere landen is tegen die tijd ook weer verouderd,' aldus Nauta.

Dan zijn er nog de tekorten aan batterijen en andere grondstoffen voor digitalisering: ook hier komt Nederland flink tekort om digitaal soeverein te blijven, zo betoogden hoogleraren Lokke Moerel en Paul Timmers in het FD. Nederland beschermt zijn soevereiniteit onvoldoende, stelden de hoogleraren. 'De politiek heeft een 'eenzijdige focus op cyberweerbaarheid' en 'onvoldoende inzicht' in welke mate Nederland steeds afhankelijker wordt van buitenlandse technologieën.' De Europese Commissie presenteerde in 2020 daarom een plan om de afhankelijkheid van buitenlandse spelers voor kritieke grondstoffen te verminderen.

Kritieke grondstoffen

Het moet uiteindelijk leiden tot meer beschikbare kritieke grondstoffen. 'Neem lithium, een essentiële grondstof voor onder meer de accu’s van elektrische auto’s. Naar verwachting zal de EU in 2050 zestig keer meer lithium dan nu nodig hebben. Nu komt het leeuwendeel van het lithium (78%) uit Chili,' zo schreef Rathenau-instituut in een rapport. 'De investeringen uit de Alliantie voor batterijen moeten ervoor zorgen dat ‘al tegen 2025 80% van de Europese vraag naar lithium wordt geleverd vanuit Europese bronnen.'

Veranderende wetgeving

Op juridisch gebied kan Europa wellicht nog meer stappen maken om digitale soevereiniteit te bereiken. Bart Jacobs schreef eerder in zijn column op iBestuur dat het geklapte Privacyshield waarmee gegevens die in de VS verwerkt worden als minder veilig worden beschouwd, een ‘bom’ is waarvan de precieze effecten nog niet duidelijk zijn. Liggen er kansen? Volgens Jacobs zou een puur Europese partner van Microsoft bijvoorbeeld Europese persoonsgegevens kunnen opslaan en beheren en met die gegevens Office365 functionaliteit kunnen bieden die op de achtergrond, puur als software, door Microsoft geleverd wordt.

'Bij zo’n opzet worden gegevens en software strikt gescheiden, tussen EU en VS. Daarbij moet dan gegarandeerd zijn dat Microsoft – en daarmee de Amerikaanse overheid – geen toegang heeft tot de gegevens. Bij zo’n verdeling moet een bedrijf als Microsoft inleveren, maar het is misschien de prijs om clouddiensten in Europa te kunnen aanbieden.'

Dit artikel verscheen eerder op AG Connect.nl