Nieuwe regels, nieuwe kansen voor cultuurverandering

Enkele weken terug kwam de gemeentelijke handreiking online onderzoek ten behoeve van de openbare orde uit. Aanleiding was onderzoek van NHL Stenden Hogeschool en de Rijksuniversiteit Groningen in 2021, dat een zorgwekkend beeld liet zien van de wijze waarop gemeenten online monitoren. Ondanks dat de handreiking veel handzame en hanteerbare uitgangspunten voor gemeenten biedt om volgens de regels te werken, is er een bredere discussie nodig over de rol en positie van de gemeente bij online monitoring.

Volgens het juridisch kader waarop de handreiking is gebaseerd, is het niet toegestaan via stelselmatige online onderzoek een min of meer compleet beeld van iemands leven te verkrijgen. Binnen enkele seconden klikken kan je iemands tijdlijn zichtbaar maken. Daarnaast is het niet toegestaan om monitoringstools te gebruiken. In beide gevallen worden veel persoonsgegevens verwerkt. 

Deze uitgangspunten betekenen een ingrijpende verandering ten opzichte van de wijze waarop gemeenten de laatste jaren werken. Uit onderzoek blijkt dat driekwart van de gemeenten monitoringstools gebruikt. Ze ervaren de uitvoering als complex. Zo geven medewerkers van gemeenten aan dat kennis ontbreekt, dat er te weinig capaciteit is, en is onduidelijk wat de juridische kaders zijn. Ook is de Functionaris Gegevensbescherming in slechts 16% van de gevallen betrokken. Uit het onderzoek rijst een beeld op van een gemeentelijke praktijk van online monitoring die op bijna alle vlakken niet goed is georganiseerd. Ik zie daarnaast bestuurlijke reflexen die mijn pessimisme versterken over de impact van de nieuwe richtlijnen.  

De eerste reflex is dat enkele gemeenten direct willen doorpakken om via een nieuw protocol te werken. Deze logische actie gaat voorbij aan de meer elementaire vraag of en hoe groot de rol moet zijn die gemeenten vervullen op het terrein van monitoring, of het noodzakelijk en wenselijk is en hoe men zich verhoudt tot andere partijen. Het is tijd voor een herbezinning. De handreiking impliceert een beperkte rol voor gemeenten. Ook effectiviteit van een aanpak zou nader beschouwd moeten worden. De herbezinning vraagt om het beschouwen van alternatieven en niet om een platte discussie over wat wel en niet mag.

Het vergroten van de rol van online jongerenwerk kan zo’n alternatief zijn. Dat heeft voordelen. Het contact met inwoners en jongeren wordt gelegd vanuit vertrouwen en verbinding terwijl (stelselmatig) online onderzoek door de gemeente als neveneffect kan hebben dat het vertrouwen juist wordt aantast. Een tweede voordeel van jongerenwerk is dat door de vertrouwensband inzichten in groepsdynamieken en andere online signalen veel beter geduid kunnen worden dan bij losse signalen die bij de gemeente binnenkomen. Ook de rol van de politie, die voor de openbare orde onder gezag van de burgemeesters staan (Artikel 3 PW), verdient meer aandacht.  

Een tweede bestuurlijke reflex is dat her en der wordt geopperd dat er een monitoringstools moeten komen die minder inbreuk maken op de privacy.  De vraag is onder andere of die tools bestaan en of dit ook past bij de geest van de handreiking.  

Een derde bestuurlijke reflex is de privacy-kramp onder bestuurders. Burgemeesters zijn vooral hoeders van de openbare orde en veiligheid, maar zouden ook meer mogen staan voor de uitingsvrijheid van inwoners, ook online. Het is niet ondenkbaar dat er ooit burgemeesters aftreden vanwege niet uitlegbaar beleid of handelen op dit terrein. Het zou goed zijn als (cyber)burgemeesters als hoeders van de openbare orde en veiligheid ook gemeentelijke aanjagers worden van gebalanceerd en transparant beleid rondom online onderzoek voor de openbare orde en veiligheid.  

Willem Bantema, Lector Bestuur en Veiligheid in een Digitaliserende Samenleving bij de Thorbecke Academie van NHL Stenden