Weerbare lokale overheid wekt vertrouwen

In het provinciehuis in Arnhem vond op vrijdag 2 juni ‘The Conference for Digital Empowerment for European municipalities and regions’ plaats. Dat klinkt wat abstract, maar het wordt al snel concreet als een Oekraïner haarfijn uitlegt hoe de gemeentediensten in Lviv platlagen door een Russische cyberaanval, en hoe vluchtelingen contact onderhouden met hun lokale overheid door middel van een app.

Deepfake van gedeputeerde

Jan Markink, gedeputeerde van de provincie Gelderland en rapporteur digitalisering voor de Raad van Europa, is de eerste om toe te geven dat zijn Engels niet perfect is. Dat maakt tegenwoordig niets uit, want op een beeldscherm verschijnt een deepfake van Markink die de aanwezigen in uitmuntend Engels welkom heet op de conferentie, georganiseerd door het Congers van lokale en regionale overheden van de Raad van Europa en de provincie Gelderland. ‘It’s my voice, but I didn’t speak it in,’ verduidelijkt de gedeputeerde, waarmee hij de centrale boodschap van de conferentie benadrukt: technologie is er niet om ons te vervangen, maar om ons te versterken.

Oekraïne werd weerbaar uit noodzaak

In een videoboodschap opent staatssecretaris digitalisering Alexandra van Huffelen de conferentie. Ze verwijst onder meer naar twee Nederlandse rapporten die de Raad van Europa recent heeft aangenomen, over slimme steden en over desinformatie.
Het is voor het eerst dat Nederland een staatssecretaris voor digitalisering heeft. Als het aan Markink ligt, wijzen alle provincies in de coalitieonderhandelingen een gedeputeerde digitalisering aan. In Oekraïne zijn ze al een stap verder: daar beschikken ze over een ministerie voor digitale transformatie. Andrii Paziuk, die het ministerie adviseert over cyberveiligheid, hoef je het belang van digitaal sterke Europese gemeenten en provincies niet uit te leggen. Hij herinnert de aanwezigen eraan dat Oekraïne noodgedwongen cyberweerbaar is geworden. Andere overheden hebben de kans om ‘weerbaar by design’ te zijn, in plaats van ‘weerbaar uit noodzaak’, zegt hij.

Overheidsapp voor digitaal burgerschap

Wat digitalisering kan betekenen in tijden van oorlog, demonstreert Paziuk aan de hand  van de Oekraïense overheidsapp DIIA. Een groot deel van de 19 miljoen (!) gebruikers vertrouwt op de app om te communiceren met de lokale overheid, om oorlogsmisdaden te rapporteren, vermiste personen door te geven, maar ook om plekken te vinden waar eerste hulp voorhanden is. De app bevat digitale identificatiebewijzen en meer dan 100 overheidsdiensten. Het is daarmee ‘een model voor digitaal burgerschap’ dat Paziuk graag deelt met partneroverheden.  

Digitaal analfabete jongeren

Er volgen drie panelgesprekken, over digitale inclusie, kunstmatige intelligentie en cyberweerbaarheid. Opvallend is de volwassen inbreng van het jeugdpanel. Zo stelt de Moldavische Oxana Manoli dat veel jongeren min of meer digitaal analfabeet zijn en geen idee hebben van de digitale voetafdruk die ze achterlaten. Dat is zorgelijk, zegt Martin Majek van de Europese Commissie, juist omdat oorlogen in toenemende mate hybride worden uitgevochten. De logheid van Europa, maar ook van lokale overheden, verhoudt zich niet goed tot de snelheid van de digitale transformatie. Daarom is het nemen van kleine stapjes vaak effectiever dan het werken aan een masterplan dat achterhaald is tegen de tijd dat het wordt gepresenteerd, menen sommige aanwezigen.

Impact op vertrouwen 

Over één ding zijn alle panelleden het roerend eens: een inclusieve digitale samenleving is alleen mogelijk als de inwoners erin vertrouwen. Maar aan dat vertrouwen draagt de snelle opkomst van kunstmatige intelligentie (AI) al net zo min bij als het Toeslagenschandaal. Hoewel er een heleboel mooie AI-toepassingen worden genoemd, zoals voor de preventie van overstromingen en bosbranden, volgen in één adem een heleboel zorgen: over sociale kredietscores, onrecht voor burgers en toenemend wantrouwen door desinformatie. De Zweedse Jelena Drenjanin, voorzitter van de Governance Committee van het Congres van Lokale en Regionale overheden van de Raad van Europa, geeft een actueel voorbeeld van de impact van AI op het vertrouwen van burgers in de overheid. ‘Bij ons protesteren de ouderen op straat, omdat de overheid ze niet beschermt tegen deepfakes. Ouderen worden massaal worden opgelicht door criminelen die de stem van hun kleinkinderen nabootsen met neptelefoontjes.’

Oefeningen in cyberweerbaarheid

In het panelgesprek over cyberweerbaarheid vertelt Paziuk hoe de hybride oorlog er in de praktijk uitziet. De Russen voeren cyberaanvallen uit op lokale Oekraïense overheden om inlichtingen in te winnen. Data worden gemanipuleerd, bijvoorbeeld om de oorlogsmisdaden in Bucha te verhullen. Hij dringt er op aan dat lokale overheden oefenen met simulaties van cyberaanvallen en dat ze elkaar ondersteunen bij het organiseren van trainingen. ‘Weerbaarheid gaat niet om wat je verwacht, maar om voorbereid te zijn op het onverwachte.'

Cyberaanval raakt vertrouwen in overheid

Daar kunnen ze in Gelderland over meepraten. Niet alleen kleine gemeenten zoals Lochem en Buren werden geraakt door cyberaanvallen, maar ook de provincie zelf. Dat kostte veel geld, maar vooral ook veel vertrouwen in digitalisering en de overheid in het algemeen, zegt gedeputeerde Peter van ’t Hoog. Met de cyberchallenge Project Troje probeert de provincie de bewustwording onder gemeenten op te krikken. Ook investeert de provincie in het Centrum voor Veiligheid en Digitalisering, dat op de conferentie wordt gerepresenteerd door Lodewijk Asscher. ‘Het zijn lang niet altijd de grootste steden die worden aangevallen door criminele of statelijke actoren,’ waarschuwt hij. ‘Het kan ook gaan om een hoofdkantoor van een bedrijf dat toevallig in jouw gemeente staan. En opeens heb je een probleem.’