‘When Harry met Rutger’

Afdwingen gedrag ambtenaar

Ook professioneel zat het Van de Loo niet mee: in 2018 moest hij de gemeente Boxmeer verlaten waar hij als gemeentesecretaris veel werk had gemaakt van de ideeën die hij in zijn proefschrift verdedigt; hoe sturing te geven aan het gedag van ambtenaren.

Het gedrag van ambtenaren, vindt Van de Loo, is problematisch. In navolging van anderen ziet hij ambtenaren eigen belang en budgetgroei nastreven waardoor collectieve doelen en maatschappelijke ambities tekort worden gedaan. Met als gevolg te hoge belastingen en te weinig ambtelijk rendement. En daar is een remedie voor, ontleent Van de Loo aan de speltheorie: straffen. Wie het eigen belang nastreeft in plaats van het hogere belang, moet een prikkel krijgen om dat wel te gaan nastreven. En omdat belonen onvoldoende soelaas biedt, zijn straffen in organisaties onmisbaar. Ambtelijke organisaties zijn als ontwerpprincipe gebaat bij sterke specialisatie van taken, een hoge controle-intensiteit, normering en scherp oog voor onderpresteren. Met als sluitstuk salariskorting voor managers die te weinig presteren of te veel externen inhuren en een rechtspositie met minder bescherming voor 99 procent van de ambtenaren.

Straf is voor hem een sleutelbegrip, het komt liefst 437 keer voor in zijn dissertatie. De ambtenaar moet kortom weten, zo nodig voelen, dat ontoereikend presteren wordt bestraft. Wie zich op de vingers gekeken voelt, zal volgens de onderzoeker eerder geneigd zijn de collectieve doelen wél na te streven en niet de eigen doelen.

Opmerkelijk is dat recent de veelgelezen Rutger Bregman (‘De meeste mensen deugen’) juist waarschuwt tégen het bouwen van een systeem gebaseerd op een negatief beeld van menselijk gedrag. Zo’n systeem, gebaseerd op de veronderstelling ‘dat de bestuurde wel niet zal deugen’, kan volgens Bregman en anderen onheil opwekken, kijk ook maar naar de casus Toeslagen bij de Belastingdienst. Het a priori ervan uitgaan dat bestuurden op regelontduiking uit zijn, veroorzaakt namelijk kleine en grotere rampen en rampjes, weten we inmiddels. Harry en Rutger botsen. En dat is dan nog los van de morele vraag, willen we een ambtelijke organisatie gebaseerd op wantrouwen jegens medewerkers, gebaseerd op controle en straf? Welke werknemers en welk gedrag trek je daar trouwens mee aan? En hoe bejegent zo’n organisaties burgers? Interessant!

Citaat uit het boek: ‘Doordat mensen weten dat er geregistreerd wordt, ontstaat het gevoel van de dreiging van straf. Door deze dreiging gaan mensen ‘als vanzelf’ zich aan de collectieve afspraak houden.’

Quadra politica: een praktische handreiking voor bestuurders die meer grip willen krijgen op hun ambtelijke organisatie door Harry van de Loo, Uitgeverij Celsius, 2020, 27,50 euro