Wie verwart feiten en fictie: Fred Spijkers of de staat?

Rond het middaguur wordt het Fred Spijkers even te machtig. Terwijl advocaat Geert-Jan Knoops in een 2 uur durende monoloog bezig is te bepleiten dat zijn cliënt de dupe is van een gerechtelijke dwaling, verlaat de hoofdpersoon de zittingszaal om in de stromende regen een wandeling te maken. Alleen. Eerder op de dag is duidelijk waarneembaar geweest dat de klokkenluider gespannen en geëmotioneerd is. Het gezicht is rood aangelopen. De ogen zijn nat. Hoogte- en dieptepunten uit 26 jaar verbeten, vaak eenzame strijd zijn bijna achteloos voorbij gekomen.

Knoops probeert aan te tonen dat Defensie er willens en wetens op uit is geweest om Spijkers gek te laten verklaren. Hij verwijst naar een brief van het Openbaar Ministerie, waarin de advocaat-generaal van het Gerechtshof in Den Haag tot de conclusie komt dat de rijksgezondheidsdienst RBB het medisch dossier van Spijkers heeft vervalst. ‘Valsheid in geschrifte’, staat in deze brief. En: ‘een strafwaardige gedraging.’

Het is slechts een van de 58 brieven, rapporten en gespreksnotities die Knoops overlegt om het herzieningsverzoek te onderbouwen. ‘Nieuwe bewijsmiddelen’, noemt de advocaat deze producties. Een groot deel van de stukken is in 2009 door de staat vrijgegeven nadat Spijkers een beroep had gedaan op de Wet bescherming persoonsgegevens. Uit de stukken zou moeten blijken dat Defensie de Centrale Raad van Beroep in 1997 heeft misleid door informatie achter te houden.

Voor Knoops staat als een paal boven water dat Spijkers door Defensie op een zijspoor is gerangeerd vanwege zijn ‘vermeende loslippigheid’ over het ondeugdelijke type landmijn dat munitie-expert Rob Ovaa in 1984 het leven kostte. Spijkers had, in de woorden van Knoops, de loyaliteitsband gebroken. Voor de klokkenluider gold daarom code red: naar buiten toe werd gedaan of alles volgens de regels verliep, maar intern stond allang vast dat Spijkers ‘koste wat kost’ moest worden geloosd, aldus Knoops.

Een door Knoops als getuige opgeroepen oud-militair bevestigt tijdens de zitting dat Spijkers in de tweede helft van de jaren ’80 binnen Defensie een unieke positie innam. De 70-jarige majoor buiten dienst, Erik baron van Till, was gedurende enkele jaren de directe chef van Spijkers, maar had een verbod gekregen om contact op te nemen: ‘Spijkers werd op mijn afdeling geplaatst, maar ik kreeg de mededeling dat hij ziek thuis zat, en dat er een arbeidsconflict was. Ik had hem nog nooit gezien of gesproken. Als ik contact met hem zou opnemen, zou ik het arbeidsconflict doorkruisen.’

Van Till, die een paar oude agenda’s heeft meegenomen om specifieke data te kunnen terughalen, kreeg volgens zijn herinnering te horen dat er ‘een procedure’ liep tegen Spijkers. Of het ging om een ontslagprocedure, kan Van Till niet met zekerheid zeggen. Wel maakt hij kenbaar nog steeds boos te zijn. ‘Ik ben blij dat ik met deze verklaring iets kan terugdoen.’

In een poging aan te tonen dat de zaak-Ovaa achter de schermen van meet af aan een doorslaggevende rol heeft gespeeld, roept Knoops een tweede getuige op: Ronald Metselaar, die tussen 1987 en 1990 optrad als advocaat voor Spijkers. Volgens Metselaar is ‘evident’ dat de kwestie-Ovaa in het conflict rond Spijkers ‘een sturende factor’ en ‘volstrekt leidinggevend’ was.

Toch heeft de advocaat deze zaak destijds goeddeels laten rusten: ‘Juridisch had ik de zaak-Ovaa niet nodig.’ Metselaar verklaart eveneens dat Spijkers werd gedwongen om mee te werken aan psychiatrisch onderzoek: bij weigering zou hij sowieso gek worden verklaard, een rapport met die diagnose was al klaar, aldus de advocaat. Het brengt Knoops tot de conclusie dat de staat feiten en fictie door elkaar heeft gehaald. En dat is precies wat Defensie Spijkers in het verleden heeft verweten.

Het laatste woord is voor Fred Spijkers, die zich inmiddels heeft herpakt en tijdens het tweede deel van de zitting vol vuur diverse vragen van de raadsheren heeft beantwoord. ‘Het doet me zeer’, zegt Spijkers, ‘dat in 2002 bij het ondertekenen van de vaststellingsovereenkomst de verwachting is gewekt dat we er bijna vanaf waren. De afgelopen jaren hebben constant in het teken gestaan van dit gedonder. En nu maakt Defensie zich vooral zorgen over de mogelijke financiële gevolgen van dit herzieningsverzoek. Dat geld zal mij worst zijn. Ik zou zeggen: geef het toe als je een fout hebt gemaakt. Punt. Begin niet meteen over geld.’

De Centrale Raad van Beroep probeert voor het einde van dit jaar uitspraak te doen.

Landsadvocaat weigert schulderkenning

Landsadvocaat Eric Daalder weigerde tijdens de zitting van de Centrale Raad van Beroep een uitspraak te doen over de vraag of alleen Defensie schuldig is aan het nu al 26 jaar slepende conflict met Fred Spijkers. Op de expliciete vraag van raadsheer Wolleswinkel of Daalder vindt dat ‘de schuld helemaal bij Defensie ligt’, wilde de landsadvocaat geen antwoord geven. ‘Dan moet ik ingaan op de inhoud van deze zaak, en dat wil ik niet’, aldus Daalder.

De landsadvocaat voerde tijdens de zitting geen inhoudelijk verweer. De staat vindt dat Spijkers in zijn herzieningsverzoek niet-ontvankelijk moet worden verklaard, omdat er in 2002 een vaststellingsovereenkomst is gesloten. ‘De minister zegt: er is een vaststellingsovereenkomst, dus we gaan niet procederen. Daarom voer ik geen verweer’, aldus Daalder.

Raadsheer Wolleswinkel noemde het ‘buitengewoon onhandig’ dat Defensie nu vindt dat Spijkers niet-ontvankelijk is, terwijl ex-premier Balkenende en oud-staatssecretaris De Vries eerder in de media hebben verklaard dat het de klokkenluider vrij stond om herziening aan te vragen. Op de vraag van Wolleswinkel uit welke stukken blijkt dat Defensie Spijkers gek heeft willen laten verklaren, antwoordde Daalder: ‘Dat staat nergens.’

De landsadvocaat vreest de gevolgen als de Centrale Raad van Beroep Spijkers in het gelijk stelt. ‘Dan wordt het ontslagbesluit vernietigd. En wat krijgen we dán weer?’ Daalder wees er op dat toenmalig staatssecretaris Van der Knaap in 2002 ‘uitgebreid en volmondig’ excuses heeft aangeboden. ‘Ik zou niet weten wat de minister nog meer zou moeten doen.’

De Vries: 'Brief niet verscheurd'

Oud-staatssecretaris van Defensie Jack de Vries ontkent dat hij tijdens een huisbezoek aan Fred Spijkers in februari 2009, een voor de Tweede Kamer bedoelde brief heeft verscheurd. Advocaat Knoops bracht vorige week bij de Centrale Raad van Beroep naar voren dat De Vries tijdens het bezoek een brief aan Spijkers wilde overhandigen met daarin de boodschap dat alle problemen waren opgelost.

De staatssecretaris had in de voorgaande periode intensieve gesprekken over de zaak-Spijkers gevoerd met FNV-voorzitter Agnes Jongerius en toenmalig SP-Tweede-Kamerlid Krista van Velzen. Volgens Knoops heeft Spijkers tijdens het bezoek aan De Vries uitgelegd dat eerst de uitspraak van de Centrale Raad van Beroep van tafel moest. ‘Toen verscheurde de heer De Vries de brief, die bestemd was voor de Tweede Kamer’, aldus Knoops.

‘Zo is het niet gebeurd’, zegt De Vries desgevraagd in een reactie. De oud-staatssecretaris onthoudt zich verder van commentaar omdat de zaak nu onder de rechter is.

Chronologie

18 juli 1983 In Oldenbroek komen zes militairen om bij ee ongeval met een mijn in een leslojaal.

14 september 1984 In (opnieuw) Oldenbroek komt munitie-expert Rob Ovaa om het leven bij een ongeval met exact hetzelfde type mijn: AP23. Fred Spijkers, bedrijfsmaatschappelijk werker bij Defensie, krijgt opdracht om de weduwe van Ovaa te vertellen dat haar echtgenoot wegens onvoorzichtigheid om het leven is gekomen. Hij weigert, en dit leidt tot een hoog oplopend arbeidsconflict.

16 oktober 1997 Na lange juridische procedures wijst de Centrale Raad van Beroep arrest: Fred Spijkers is terecht ontslagen.

29 november 2002 Spijkers en staatssecretaris Cees van der Knaap tekenen een overeenkomst die aan de onenigheid een eind moet maken. De klokkenluider ontvangt een vergoeding 1,6 miljoen euro voor 'geleden en nog te lijden materiële en immateriële schade'. Ook wordt 'administratieve' rectificatie' overeengekomen; eventuele negatieve informatie wordt uit de systemen van Defensie verwijderd. Gevolg is dat het dossier-Spijkers achter slot en grendel verdwijnt bij het Nationaal Archief.

27 november 2003 Spijkers wordt benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau wegens zijn 'bijzondere verdiensten' en het 'onrecht' dat hij 'te vuur en te zwaard' heeft bestreden', zegt staatssecretaris Van der Knaap, die het lintje uitreikt.

11 november 2010 De Centrale Raad van Beroep buigt zich over een herzieningsverzoek van Fred Spijkers. De klokkenluider vindt dat Defensie de overeenkomst uit 2002 niet goed naleeft, vooral op het punt van de administratieve rectificatie. Spijkers wil dat de Centrale Raad erkent dat Defensie hem heeft 'gepsychiatriseerd' en dat er een directe relatie ligt tussen zijn ontslag en de zaak rond de verongelukte Rob Ovaa.