Veerkracht van een klokkenluider

Foto: Patrick Post

En toen dook in de media ineens weer de naam van Paul Schaap op. In 2002 werd hij ontslagen nadat hij als werknemer de veiligheid van de kernreactor in Petten ter discussie had gesteld. Nu krijgt hij alsnog financiële genoegdoening. ‘Als iemand overweegt om misstanden aan de kaak te stellen en mij om advies vraagt, dan zeg ik: doe het niet, zoek liever een andere baan.’ De claim die hij enkele weken geleden neerlegde bij het ministerie van Vrom, was nieuws voor vrijwel alle dagbladen. Minstens zo opmerkelijk echter, is zijn rol als onbezoldigd adviseur van minister Guusje ter Horst (Binnenlandse Zaken, PvdA) inzake het te voeren klokkenluidersbeleid. Samen met enkele andere klokkenluiders gaf hij onlangs tijdens een expertmeeting zijn visie op de do’s en don’ts. ‘De minister is nu eindelijk op de goede weg.’

De expertmeeting was mede op initiatief van Schaap belegd. In de wetenschap dat de minister werkt aan een nieuwe klokkenluidersregeling, bood hij in een gesprek met directeur-generaal Andrée van Es zijn diensten aan. Dit voorstel werd aanvankelijk overigens verkeerd geïnterpreteerd. De minister zei in de Tweede Kamer dat met Schaap overeenstemming was bereikt, en daardoor ontstond de indruk dat alle problemen definitief waren opgelost. ‘Ik ben gebeld door drie verschillende ambtenaren van Binnenlandse Zaken die namens de minister hun excuses hebben aangeboden. Kennelijk was er in de interne communicatie iets niet goed gegaan, en dat zat ze schijnbaar nogal hoog’, vertelt Schaap. Hij accepteerde de uitleg van de ambtenaren en herhaalde zijn aanbieding om op constructieve wijze mee te denken over het nieuwe klokkenluidersbeleid. Het was op dat moment al geen verrassing meer dat de minister graag van zijn uitnodiging gebruik wilde maken. ‘Ik heb heel sterk het gevoel’, zegt Schaap, ‘dat we het ijzer moeten smeden als het heet is. Bij zowel de minister als de Tweede Kamer lijkt de gedachte te hebben postgevat dat we het nu voor eens en altijd goed moeten regelen. Dat is positief.

Volgens Schaap stuurde Ter Horst aanvankelijk aan op een aparte regeling voor klokkenluiders bij de overheid. ‘Mede op advies van mijzelf en enkele andere klokkenluiders heeft ze dit nu verbreed. Er wordt gewerkt aan de oprichting van één orgaan voor de publieke en private sector waar misstanden kunnen worden gemeld. Dat komt de duidelijkheid en de rechtsgelijkheid ten goede, daarom juich ik dit toe.’

Reputatie
Ter Horst heeft over de inrichting van het meldpunt advies gevraagd aan onder meer de Stichting van de Arbeid en de Raad voor het Overheidspersoneelsbeleid. Komend najaar valt nadere besluitvorming te verwachten. In het verleden is gesuggereerd dat het meldpunt zou kunnen worden ondergebracht bij de Nationale Ombudsman, of bij de Onderzoeksraad voor Veiligheid van Pieter van Vollenhoven. Schaap heeft niet echt een voorkeur: ‘Alex Brenninkmeijer heeft als Nationale Ombudsman een reputatie hoog te houden. Hij is onafhankelijk en rechtschapen. Maar dit geldt ook voor Pieter van Vollenhoven. Het gaat er vooral om dat het goed wordt geregeld.’

Dat er nieuw beleid komt, is volgens Schaap hard nodig. ‘Op dit moment loop je nog steeds de kans dat je wordt afgeslacht als je misstanden aan de kaak stelt. Dat je wordt geïsoleerd van je collega’s, belachelijk gemaakt en uiteindelijk ontslagen. Dat je daardoor in financiële moeilijkheden komt, je huis moet verkopen, en als gevolg van alle spanningen misschien zelfs wel huwelijksproblemen krijgt. Je wordt vermalen in het systeem. Als individueel burger kan je het nooit volhouden tegen een overheid die altijd maar doorgaat met procederen.’ Paul Schaap heeft geluk gehad. Hij toonde veerkracht, en stortte zich na zijn ontslag samen met zijn vrouw Tiny vol overgave op hun gezamenlijke persbureau, dat is gespecialiseerd in producties over maritieme aangelegenheden en de offshore-industrie. Het was een bezigheid die Schaap er al sinds 1983 bij deed, maar die in 2002 opeens zijn enige inkomstenbron werd.

‘Ja’, zegt hij, ‘ook wij hebben het financieel zwaar gehad. Het scheelde niet veel of we hadden een bord te koop in de tuin moeten zetten. Ik had het geluk dat een van onze opdrachtgevers, een oliemaatschappij, mij kort na mijn ontslag vroeg om een jubileumboek te schrijven. Dat betekende meteen een paar maanden werk. Daarna hebben we ons relatiebestand en onze orderportefeuille geleidelijk aan steeds verder kunnen uitbouwen.’

Tweede baan
Tot aan zijn ontslag, werkt Paul Schaap - in 1950 geboren in Wageningen - gedurende 22 jaar bij de kernreactor in Petten. Het is zijn tweede baan. Van zijn negentiende tot zijn dertigste levensjaar is hij in dienst van de Koninklijke Marine. In 1980 gaat hij aan de slag in Petten. De technische kennis die hij bij de Marine heeft opgedaan, komt hem in zijn nieuwe werkkring goed van pas. Schaap klimt in Petten op tot plaatsvervangend wachtchef. In die hoedanigheid zit hij, samen met de wachtchef en een groep operators, met zijn neus bovenop de bedrijfsprocessen bij de reactor. Zaken die niet goed gaan, worden gerapporteerd aan de directie. In Petten worden medische isotopen geproduceerd, die worden gebruikt voor het stellen van diagnoses bij hartpatiënten en de behandeling van kankerpatiënten.

Schaap: ‘Er waren zulke knellende leveringscontracten afgesloten, dat de reactor bij storingen niet werd stilgezet, maar dat er gewoon werd doorgedraaid. Het systeem van de noodkoelpompen werkte bijvoorbeeld niet, maar er moest toch gedraaid worden. Een andere keer ging een splijtstofelement kapot; het was aan het uitbranden. Daardoor kwamen een heleboel radioactieve producten in het koelwater terecht en ontstond in het complex veel straling. Maar ook toen werd er gewoon doorgedraaid.’ Schaap krijgt met zijn waarschuwingen intern geen voet aan de grond. ‘Er heerste een zwijgcultuur. We hebben een keer een ontploffing gehad, maar dat is nooit gemeld bij de overheid. De directie was bang voor sluiting van de reactor. Alles ging daarom onder de mat. Ik heb een keer een brief op poten geschreven naar de directie. Toen moest ik voor de groene tafel komen - zo noemden wij dat als je bij de directie werd ontboden. Er werd grote druk op me uitgeoefend om de brief in te trekken. De reactor zou worden stilgelegd, er zouden honderden mensen op straat komen te staan. Toen heb ik gezegd: “Oké, ik trek die brief in, als jullie je voortaan aan de regels houden”. Dat was akkoord. Maar er veranderde niets.’

In 2001 trekt Schaap aan de bel bij de externe toezichthouder: de Kernfysische Dienst van het ministerie van Vrom. Naar Pettense maatstaven gaat hij daarmee bij de duivel te biecht. ‘Intern kregen wij altijd te horen dat de Kernfysische Dienst niet te vertrouwen was. Maar ik kon voor mijn gevoel niet anders. Ik heb telefonisch contact gezocht met de directeur van de dienst. Hij vroeg mij om een en ander op papier te zetten en naar zijn huisadres op te sturen. Mijn anonimiteit zou worden gewaarborgd. Uiteindelijk heb ik toen samen met collega’s een brief van drie of vier kantjes geschreven – dat is de brief die later in de media wel is aangeduid als het zwartboek.’ Ondanks de gemaakte afspraken over anonimiteit, weet het management in Petten al snel dat Paul Schaap de drijvende kracht is achter de melding bij de Kernfysische Dienst. ‘Ik moest bij de directie komen opdraven. Er werd mij voorgehouden: “Als je niet zegt wat er mis is, kunnen we ook niets doen”. Toen heb ik een grote fout gemaakt: ik heb de directeur in vertrouwen genomen en heb alles verteld. We hebben de halve middag zitten praten, en hij zei dat hij niet kon geloven dat dit in West-Europa mogelijk was.’ Maar de opvatting bij de directie kantelt. Het gevolg is dat de melding bij de Kernfysische Dienst zich in 2002 als een boemerang tegen Paul Schaap keert. ‘Een week na dat vertrouwelijke gesprek werd ik ontslagen.’

De zaak is inmiddels ook anderszins volledig uit de hand gelopen. Toenmalig Vrom-minister Jan Pronk (PvdA) laat de centrale stilleggen voor nader onderzoek.

Kort geding
Via een kort geding probeert Schaap zijn ontslag aan te vechten. Maar de rechter kan ontslag op grond van verstoorde arbeidsverhoudingen billijken. Bovendien krijgt Schaap, die inmiddels via een weblog op internet zijn bevindingen en belevenissen heeft gepubliceerd, van de rechter een veeg uit de pan omdat hij met zijn conflict de openbaarheid heeft gezocht. Een hoger beroep strandt uiteindelijk om juridische redenen. ‘De behandeling van het hoger beroep werd tot twee keer toe uitgesteld. En vervolgens was het te laat, omdat mijn ontslag al was geëffectueerd.’ Volgens Schaap probeert zijn voormalig werkgever tussentijds nog om een financiële regeling te treffen: als hij de strijdbijl begraaft, kan hij 250.000 euro tegemoet zien. ‘Een dag later werd dat bedrag verhoogd tot 350.000 euro. Via mijn advocaat heb ik meteen duidelijk gemaakt dat ik niet wilde. Het ging mij om de veiligheid van de reactor. Ik wilde recht in de spiegel kunnen kijken, en mij niet laten omkopen.’

Na Schaaps gedwongen vertrek, worden oud-collega’s geconfronteerd met pogingen om hem zwart te maken. Een mediator moet de ontstane kloof tussen het personeel en het management dichten. Volgens Schaap zijn de inspanningen van de bemiddelaar er echter vooral op gericht om de ontslagen klokkenluider tot gemeenschappelijke vijand te verklaren. ‘Het is absurd, maar er is zelfs een advertentie in voorbereiding geweest waarin via een verklaring krachtig afstand werd genomen van mijn persoon. Oud-collega’s werden gedwongen die verklaring te ondertekenen. Eentje heb ik huilend aan de telefoon gehad. Toen heb ik de media ingeschakeld. Daardoor is die advertentie er nooit gekomen.’

Hoewel Schaap zijn aandacht vooral probeert te richten op zijn persbureau, laat ‘Petten’ hem niet los. Oudcollega’s houden hem op de hoogte van interne gebeurtenissen. Schaap dient zodoende ook na zijn vertrek diverse klachten in bij de Kernfysische Dienst. ‘Dan vroegen ze vaak of ik de klacht in een persoonlijk gesprek wilde toelichten. Het ging om ingewikkelde kwesties, en bij het management van de reactor kreeg de dienst geen voet tussen de deur. Daarom hadden ze behoefte aan duiding, uitleg en nadere achtergronden.’

Afschuw
De Kernfysische Dienst lijkt bovendien Schaaps toekomstige werkgever te gaan worden. Minister Pronk heeft in de Tweede Kamer zijn afschuw uitgesproken over het feit dat de klokkenluider is geslachtofferd. Pronk zegt bij deze gelegenheid dat Schaap een baan zou moeten krijgen bij de overheid. Gezien Schaaps achtergrond, ligt de Kernfysische Dienst voor de hand. ‘Ik had Pronk nog nooit ontmoet, maar het deed me natuurlijk wel goed dat hij dit zo uitsprak. Toen ik na een aantal weken nog niets had gehoord, ben ik gaan bellen. Ik werd niet bepaald vriendelijk te woord gestaan, en het heeft veel moeite gekost om een afspraak te krijgen. Maar uiteindelijk ben ik op gesprek gegaan bij de inspecteur- generaal. Er zat ook iemand van personeelszaken bij. Ik was alleen, dat is achteraf misschien niet verstandig geweest. Tijdens het gesprek werd gezegd dat er op dat moment geen vacature was, maar dat die ongetwijfeld in de toekomst zou komen. Het enige voorbehoud dat werd gemaakt, was dat ik me vanwege alle gevoeligheden niet met Petten zou mogen bezighouden. Ik moest me richten op de kerncentrale in Borssele. Later is beweerd dat ik tijdens dit gesprek zou hebben gezegd dat ik per se Petten onder mijn hoede wilde nemen, maar dat is onzin. Er is van mijn kant geen enkele voorwaarde gesteld. Ik dacht dat het goed zou komen.’

Na het gesprek hoort Schaap niets meer. Als hij tijdens een van zijn bezoekjes aan de Kernfysische Dienst vraagt waar zijn bureau komt te staan, wordt lacherig gereageerd. Pronk is inmiddels vertrokken, en kennelijk zijn de woorden van een oud-minister in de Tweede Kamer weinig waard. ‘De werkelijke macht ligt bij de ambtenaren, daar ben ik inmiddels wel achter’, zegt Schaap. De klokkenluider laat de zaak rusten. Een ernstige ziekte bij zijn echtgenote eist veel aandacht op. Bovendien heeft hij het gevoel dat hij de hem toegezegde baan - mede door het vertrek van Pronk - nooit zal kunnen afdwingen. Wel heeft hij jaren later nog een keer een gesprek. ‘In de Tweede Kamer werd volop over klokkenluiders gesproken, en daarbij werden steeds drie namen genoemd: Ad Bos van de bouwfraude, Fred Spijkers van de ondeugdelijke landmijnen en Paul Schaap van de kernreactor in Petten. Toen ben ik uitgenodigd voor een gesprek bij Vrom. Ze boden mij een assessment aan, zonder inspanningsverplichting om mij ook daadwerkelijk in dienst te nemen. Dat was in mijn ogen een wassen neus. Windowdressing voor de Tweede Kamer. Daarom heb ik daar niet aan meegedaan.’

Een uitzending van het radioprogramma Argos, in april vorig jaar, zorgt voor een ommekeer. In de uitzending bevestigt Pronk dat hij de ‘politieke belofte’ heeft gedaan dat hij zijn ‘uiterste best’ zou doen om Schaap een passende functie aan te bieden. Hij noemt het ‘niet netjes’ dat de zaak na zijn vertrek niet is vlotgetrokken, en merkt op dat klokkenluiders ‘een soort continuïteitsgarantie’ zouden moeten krijgen. Dit zou moeten voorkomen dat na het vertrek van ministers gedane toezeggingen worden ‘vergeten of verdrongen’, aldus Pronk. Voor Schaap vormen de uitspraken van de oud-minister aanleiding om de Nationale Ombudsman in te schakelen. Hij dient een klacht in tegen het ministerie van Vrom. Ombudsman Brenninkmeijer schiet te hulp. ‘Dit heeft ertoe geleid dat we verschillende gesprekken hebben gehad, ook met Vrom. Een deskundige had mijn financiële schade als gevolg van inkomstenderving en pensioenbreuk berekend op 800.000 euro. Vrom is bereid 200.000 euro uit te keren, en daar ben ik mee akkoord gegaan. Ik had wel wat meer verwacht, en in die zin is dit onbevredigend. Maar als we gaan procederen, staan we over tien jaar misschien alsnog met lege handen. Bovendien kost dat heel veel geld, energie en ergernis. Dat willen mijn vrouw en ik niet.’

Niet voor niets
Terugkijkend op de afgelopen zeven jaar, zegt Schaap dat zijn strijd niet voor niets is geweest. ‘De rechter vond mij destijds geen echte klokkenluider, maar de Kernfysische Dienst en het Internationaal Naar aanleiding van mijn meldingen zijn de veiligheidsvoorschriften op 150 punten aangescherpt. Ook zijn nieuwe veiligheidssystemen aangebracht. Het toezicht is verbeterd. Als je het zo bekijkt, is mijn missie geslaagd.’ Toch kwam ‘Petten’ onlangs weer negatief in het nieuws. Het nucleaire bedrijf moest maandenlang worden stilgelegd wegens een defect aan een koelwaterleiding. ‘We zijn getuige van de doodsstrijd van een vijftig jaar oude reactor. Leidingen zijn doorgesleten, er is betonrot geconstateerd, en er zitten luchtbellen en corrosie in het primaire koelsysteem. Inmiddels is een procedure in gang gezet voor de bouw van een nieuwe reactor, ook weer in Petten, maar daar hadden ze in 1995 mee moeten beginnen. Dan had de huidige installatie op dit moment al vervangen kunnen zijn. En dan laat ik de belofte uit 1958 dat de duinpan waar de reactor nu staat na vijftig jaar schoon zou worden opgeleverd, nog buiten beschouwing.’

Kijkend naar de toekomst, hoopt Paul Schaap dat het klokkenluidersbeleid daadwerkelijk zal verbeteren. ‘In bijvoorbeeld Engeland en België kan je misstanden in volstrekte anonimiteit melden bij een onafhankelijk instituut. Het behoud van inkomsten is gegarandeerd, en je wordt als klokkenluider deskundig begeleid.’ Als het in Nederland komt tot de oprichting van een onafhankelijk instituut, wil Paul Schaap graag zijn bijdrage leveren. ‘Voor bijvoorbeeld intakegesprekken of de begeleiding van klokkenluiders ben ik beschikbaar. Hiervoor heb ik, samen met enkele collega-klokkenluiders, inmiddels mijn diensten aangeboden aan Binnenlandse Zaken.’

________________________________________________________________________
Paul Schaap
1950, 31 januari: geboren in Wageningen
1969: Koninklijke Marine
1980: operator bij kernreactor Petten
1983: richt nautisch-technisch persbureau PAS Publicaties op
2001: stelt veiligheidssituatie bij kernreactor ter discussie
2002: ontslagen bij kernreactor. Minister Pronk vindt dat de overheid Paul Schaap een baan moet aanbieden.
2006: staat namens Nederland Transparant op kandidatenlijst voor Tweede Kamerverkiezingen, en doet namens Anna Paulowna Transparant mee aan de gemeenteraadsverkiezingen. Haalt in beide gevallen geen zetel.
2009: dient schadeclaim in bij ministerie van Vrom omdat de door Pronk toegezegde baan er nooit is gekomen. Adviseert daarnaast minister Ter Horst (Binnenlandse Zaken) inzake het klokkenluidersbeleid.
________________________________________________________________________