'Nieuwe solidariteit' vraagt om assertieve gemeenten

Het is tijd voor een herijking van bestaanszekerheid, dat vinden de auteurs van een onlangs verschenen publicatie van Stichting Commons Network. Zij pleiten voor een nieuw sociaal contract om solidariteit en wederkerigheid nieuw leven in te blazen, waarbij niet alleen de staat en de markt, maar ook de 'commons' centraal staan. Gemeenten zijn daarbij de 'ideale bondgenoot', aldus Thomas de Groot en Sophie Bloemen. 

Alternatief
'Stel, we hebben een pandemie en we hebben behoefte aan mondkapjes', zegt Thomas de Groot, head of programmes bij Stichting Commons Network. 'Dan kun je een publiek-private samenwerking opzetten, dat zijn we in Nederland gewend. Dan zet je een BV op en ga je mondkapjes uit China importeren, want daar zijn ze het goedkoopst. Maar dat is allemaal waarde die weglekt: van de arbeidsomstandigheden in China tot aan het private equity dat je hebt gebruikt om de deal te financieren, tot de private winsten die het allemaal oplevert. Het alternatief is een coöperatieve onderneming met verenigingsstructuur waarin die mondkapjes lokaal worden gemaakt, met de overheid als partner: een publiek-civiel partnerschap. Veel duurzamer, want de mondkapjes hoeven niet over de hele wereld gevlogen te worden, en bovendien creëer je lokale werkgelegenheid. Dat hoeft helemaal niet duurder te zijn, het is een hele goede investering in jezelf.'

Zelf-organiserend
Het is een voorbeeld van een concrete toepassing van het utopische denken dat Stichting Commons Network – een 'werkplaats voor de sociale en ecologische transitie' – vertegenwoordigt. In een onlangs verschenen rapport van deze organisatie gaan Thomas de Groot, Sophie Bloemen en hun co-auteurs op zoek naar een nieuwe invulling van het begrip bestaanszekerheid, aan de hand van de principes van de commons, oftewel: 'zelf-organiserende sociale systemen waarin gemeenschappen publieke middelen of natuurlijke hulpbronnen beheren zonder grote afhankelijkheid van de markt of de staat'.

Tekst loopt door onder afbeelding. 

Thomas de Groot

Nieuwe solidariteit
Het rapport ‘Leren van de Toekomst: Commons en Bestaanszekerheid in Theorie en Praktijk’, geschreven door Commons Network en Novum (het innovatielab van de Sociale Verzekeringsbank, de organisatie die uitkeringen zoals de AOW en de kinderbijslag uitkeert), staat in het teken van een 'nieuwe solidariteit'. Het rapport kijkt naar ontwikkelingen in psychologie, antropologie en het economische denken en analyseert concepten als vertrouwen, wederkerigheid en gemeenschap. Maar het geeft ook tastbare invulling aan die ideeën met concrete plannen en praktijkvoorbeelden.

Herijking
'Wij constateren een aantal grote ontwikkelingen die betrekking hebben op sociale zekerheid', legt De Groot uit. 'We zijn steeds meer alleenig' – een term ontleend aan het werk van psychiater Dirk de Wachter – 'en steeds meer atomistisch. Daarnaast zijn er mondiale ontwikkelingen zoals de klimaatcrisis, digitalisering en geopolitieke verschuivingen.' Zijn collega Sophie Bloemen vult aan: 'Op de arbeidsmarkt is er steeds minder zekerheid. Mensen wonen steeds vaker in eenpersoonshuishoudens. Er is een enorm probleem met mentale gezondheid: we hebben een pandemie van burn-outs, depressie en eenzaamheid. Dat zorgt er allemaal voor dat bestaanszekerheid herijkt moet worden.'

Zinvolle bijdrage
De auteurs beschrijven bestaanszekerheid in het rapport als meer dan alleen een materieel minimum om in levensonderhoud te voorzien. Volgens De Groot en Bloemen heeft bestaanszekerheid ook te maken met het leveren van een zinvolle bijdrage aan de samenleving en de mogelijkheid om je te ontwikkelen als mens en als onderdeel van een gemeenschap. Om ook dat aspect van bestaanszekerheid te realiseren, moet de sociale zekerheid meer in lokale gemeenschappen worden verankerd, betogen de auteurs. 'Daarbij zijn gemeenten de ideale bondgenoot', aldus De Groot, 'omdat die op het goede niveau zitten.'

Tekst loopt door onder afbeelding.

Sophie Bloemen

Efficiënt
Hoe ziet dat er in de praktijk uit? Bloemen en De Groot geven twee voorbeelden. 'We maken ons hard voor publiek-civiele samenwerkingen', begint Bloemen. 'In Nederland werkt men op dit moment veel met publiek-private samenwerkingen, in de naam van efficiency. Maar dat leidt vaak tot ongelijke toegang tot publieke voorzieningen en ondemocratisch bestuur. Bovendien laat onderzoek zien dat het uiteindelijk helemaal niet zo efficiënt is, de transactiekosten zijn enorm.' In een publiek-civiel partnerschap werkt de gemeente niet samen met een commerciële partij, maar met een initiatief vanuit de buurt of de gemeenschap. Dat soort constructies hoeven wat Bloemen betreft niet álle publiek-private partnerschappen te vervangen, maar het dient wel als een rem op het doorgeschoten marktdenken.

Afhankelijk
Het tweede voorbeeld: community wealth building. De Groot: 'Dat is een strategie uit Amerika om een lokale economie op een duurzame, sociale en democratische manier op te bouwen.' Bloemen: 'Die methode is ontstaan op plekken waar de industrie is weggetrokken, waardoor soms wel 80 procent van de bevolking zonder baan zit. Daar heerst het besef: we moeten hier iets hebben wat van ons is.' In Nederlandse steden zou community wealth building een manier kunnen zijn om gentrificatie tegen te gaan, of om een stad als Amsterdam minder afhankelijk te maken van toerisme en evenementen. ‘Het afgelopen jaar heeft Stichting Commons Network hiermee geëxperimenteerd in drie wijken in Amsterdam, samen met het Fearless City Amsterdam-programma van de gemeente.’

Assertieve overheid
Dat soort initiatieven kunnen alleen slagen met steun van de overheid, benadrukken de auteurs. De Groot: 'Wij pleiten voor een assertieve overheid die zich opstelt als partner voor die nieuwe solidariteit. Wij zijn bezig om resources terug te claimen van de markt, en dat kan niet zonder een overheid die je daarbij helpt.' Ruimte maken voor de commons betekent immers ook weerstand bieden tegen grote bedrijven die hun stempel drukken op de stad – denk aan Uber of Airbnb. Bloemen: 'Het is niet alleen maar leuk. Het is ook een politiek-economische strijd.'