‘Minder Haags’

Het schuurt in de polder, waar belangenverenigingen sinds jaar en dag samen met de overheid het beleid plegen te bepalen. Belangenorganisaties merken dat ze bij dat wheelen en dealan niet meer vanzelfsprekend de steun genieten van hun leden. Neem de invloedrijke ANWB. Kilometerheffing? Daar dachten veel van de miljoenen leden toch echt anders over. De vakbeweging worstelt met de zwaarste legitimiteitscrisis uit haar bestaan. Namens wie spreken de beroepsbestuurders? Veel belangenorganisaties zitten in een soms pijnlijk aanpassingsproces.

Ook een van de sterkste lobby’s in het Haagse, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), ontkomt er niet aan. Nog geen 2 jaar geleden moest de leiding nogal opzichtig bakzeil halen, toen een ingrijpend voorstel tot verbouwing van het Huis van Thorbecke – de bestaande 415 gemeenten zouden in aantal terug moeten naar dertig regiogemeenten, onder gelijktijdige opheffing van de provincies – slecht bleek te vallen bij de leden. Dit voorjaar rommelt het binnen de VNG over de prijs van het toegangskaartje voor het feestelijke eeuwfeest. Goedkoop populisme over een zaakje van niks? Misschien, maar in de lang zo bezadigde achterban van de Vereniging is er vandaag de dag blijkbaar ruimte voor zo’n relletje. Dat de leiding het maar weet.

De afstand tot de leden is te groot geworden, luidt de analyse aan de VNG-top. Kees Jan de Vet, sinds 2008 lid van de directieraad van de VNG, legt uit. ‘Zestien jaar ben ik burgemeester geweest. Toen ik directielid van de VNG werd, verbaasde ik me over de intensiteit van het overleg met de departementen.’ Dat drukke verkeer weerspiegelt zich in zijn agenda: 80 procent van De Vets werktijd gaat op aan Haags overleg. ‘Elk uur dat ik in een ministerie steek, kan ik niet besteden aan de gemeenten. Een vitale VNG moet ademen door de longen van de gemeenten. Want uiteindelijk gebeurt het daar en niet in Den Haag.’ Het eeuwfeest ziet de leiding van de VNG als een goed moment om de verhouding tussen Haagse en gemeentelijke focus opnieuw te doordenken.

Minder reactief

Anderhalf jaar geleden besloten Kees Jan de Vet en directieraadvoorzitter Ralph Pans om elke dinsdag het land in te gaan voor een bezoek aan twee of drie colleges van B en W. ‘In één bestuursperiode hopen we zo alle 415 gemeenten te hebben bezocht.’ Vorig jaar liet de Vereniging onderzoek doen naar de bij de leden levende wensen aangaande de VNG. Deze wensen zijn verwerkt in een inmiddels uitgezet ‘traject’, dat moet leiden tot een grotere ledengerichtheid, tot een Vereniging die minder reactief en meer proactief acteert. Tot een VNG die zelf denkkracht inbrengt in de Haagse arena.

Het klinkt alvast hoopvol in de brief die alle gemeenten half maart van de VNG ontvingen: ‘De leden bepalen de agenda van de VNG’. Jaarlijks komt er een Lokale Agenda, een weerspiegeling van grote onderwerpen die spelen in de gemeenten. Die Lokale Agenda is het resultaat van gesprekken met bestuurders en van bijeenkomsten in het land, afgesloten met een Bijzondere Algemene Ledenvergadering, die uiteindelijk vijf thema’s aanwijst voor het komend jaar. Door te werken op basis van zo’n lokale agenda zou het lobbywerk van de VNG meer ‘focus’ krijgen, zo luidt de verwachting.

Niet toevallig prijken hoog op de voorlopige hitlijst voor 2013 de Drie Decentralisaties: Werk naar vermogen, de Jeugdzorg en de overgang van AWBZ-taken naar de WMO. Met deze bestuurlijke klapper gaat een nieuw takenpakket van 8 miljard euro naar de gemeenten, een ontwikkeling die echt fundamenteel is, benadrukt De Vet. ‘In de hoek van zorg, welzijn en arbeidsmarkt wordt de gemeente een completere overheid, met minder verkokering. De gemeente als eerste overheid krijgt zo steeds meer inhoud, en is niet alleen ideologie.’ Maar: ‘Deze status verplicht tot bundeling van eigen denkkracht. Want qua georganiseerde denkkracht zijn we nog te weinig de eerste overheid.’

Korte termijn

De Vet schetst hoe bij de huidige reactieve werkwijze de aandacht eenzijdig wordt
getrokken naar de noden voor de korte termijn. Maar al te bekend is het VNG-mantra: gemeenten krijgen onvoldoende bevoegdheden en te weinig geld. Ja, soms wordt in een ministerieel voornemen een fundamentele beschouwing gemist. ‘Tja, het zou natuurlijk sterker zijn als we zelf zo’n beschouwing zouden kunnen leveren.’

Dat vraagt om een VNG die méér doet dan het vertrouwde reageren op Haagse voorstellen. ‘We moeten zelf initiatieven nemen en achterliggende trends signaleren’, zegt De Vet. ‘Door meer vooruit te denken worden we minder een afgeleide van processen bij het Rijk. Ook kunnen we zo weerwerk bieden aan de Haagse wereld van ­dagkoersen.’

Die nieuwe, meer lokaal gefundeerde en vooruitdenkende aanpak moet begin 2013 een feit zijn. Vanaf dan gaat de VNG beschikken over een nieuw tool, de Denktank. Dat wordt geen groot instituut, bezweert De Vet, geen Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) of Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Het blijft klein, met een uitnodigende manier van werken. ‘Het gaat om het inrichten van een kennisinfrastructuur om zo een scherp beeld neer te kunnen zetten van belangrijke ontwikkelingen en bewegingen op lokaal niveau. Signalen en ervaringen uit de gemeenten spelen daarbij een grote rol.’ Zo ontstaan ‘tijdsbeelden’ die hun neerslag zullen vinden in een Jaarbericht. Dat Jaarbericht is voorlopig het enige beoogde wapenfeit van de VNG Denktank. Voor de verdere toekomst worden thematische rapporten zeker niet uitgesloten, maar het produceren van een ‘imponerend’ Jaarbericht heeft voorlopig prioriteit.

Taakverzwaring

Aan Jaarberichtwaardige lokale ontwikkelingen en trends bestaat geen gebrek: tijdens het gesprek met het begeesterde directielid vliegen ze rijp en groen over de tafel. Neem de Drie Decentralisaties: wat betekent deze enorme taakverzwaring voor de menskracht van de gemeenten? Hoe komen de Nederlandse gemeenten de economische crisis door? De Vet: ‘Zo’n vraag maakt nieuwsgierig naar de samenwerking die in de regio Eindhoven bestaat tussen overheid, universiteit en bedrijfsleven. Of in de Food Valley.’

Of kijk naar de opschaling van de woningcorporaties, waardoor de directe band met de lokale overheden verloren is gegaan: hoe positioneren gemeenten zich om toch goede prestatieafspraken met corporaties te maken? Anticiperen op aankomende Tweede Kamerverkiezingen en de daaropvolgende kabinetsformatie, het zou niet misstaan in een Jaarbericht.

Hoe onafhankelijk wordt de VNG Denktank? Mag deze desnoods de leiding of de achterban tegen de haren instrijken, zoals wetenschappelijke instituten van politieke partijen zich weleens veroorloven? Volgens De Vet zal de denktank net zo onafhankelijk zijn als ‘onafhankelijke’ VNG-commissies die over een thema rapporteren. ‘Ik verwacht overigens dat in de praktijk het tegendraadse niet voorop zal staan, want het gaat met de Denktank in de eerste plaats om het ophalen en analyseren van lokale ontwikkelingen in het land.’

De opzet voorziet in een opdrachtgeversrol voor het VNG-bestuur. Een curatorium zorgt voor begeleiding en continuïteit. Het eigenlijke werk geschiedt door een Commissie Jaarbericht, die jaarlijks van samenstelling kan wijzigen en die vermoedelijk zal bestaan uit vijf bestuurders en drie wetenschappers – ‘scherpkijkers’ in de woorden van De Vet. Externe krachten – een bureau of universiteit – zorgen voor ondersteuning en rapportage.

Tot slot de eigen plaats van de VNG Denktank te midden van al bestaande denktanks. Nicis? ‘Dat brengt veel lokale kennis bij elkaar. We gaan natuurlijk niet dubbelen.’ De WRR? ‘Heel wetenschappelijk.’ Het SCP? ‘Zorgt voor uitstekende en gezaghebbende rapporten vanuit nationale optiek.’ De VNG Denktank? ‘Die onderscheidt zich als rapporteur van de lokale ontwikkeling.’ Met instemming haalt De Vet socioloog Anton Zijderveld aan: ‘Maatschappelijke innovaties komen tot stand waar bedrijfsleven, overheid en ­wetenschap elkaar ontmoeten’.