Slim combineren helpt democratische innovatie vooruit

Democratische innovatie in Nederland blijft steken in losse experimenten. Hoogleraar Frank Hendriks liet zich inspireren door de buitenlandse praktijk. ‘Het is pijnlijk dat we in Nederland niet voorop lopen, maar in de achtervolging moeten.’

Mondriaan

Mondriaans Victory Boogie Woogie siert het omslag van Rethinking democratic innovation, het deze maand verschenen boek van de Tilburgse hoogleraar vergelijkende bestuurskunde Frank Hendriks, tevens raadslid van de Raad voor het Openbaar Bestuur. Dat hij koos voor Mondriaans bekendste werk is geen toeval. De schilder, bekend om zijn rechthoekige kleurvlakken, gaat aan het eind van zijn carrière met de ruitvormige Victory Boogie woogie helemaal los. Weg zijn de zwarte scheidslijnen. Dansende kleuren vloeien in elkaar over.  

Hybride

Zo moet het van Hendriks ook gaan met democratische innovatie. Hij ziet dat overheden te vaak inzetten op een geïsoleerd instrument: een losse stemming, ingelote burgers die ergens over mogen meepraten, een burgerbegroting. ‘Denk meer creatief en combinerend.’ Met een hybride aanpak, waarin verschillende vernieuwingsideeën elkaar aanvullen en scherp houden, kan dat volgens Hendriks worden ondervangen.

Eigen kringen

Wereldwijd gaat het niet goed met de democratie. En in Nederland gaat het misschien niet dramatisch slecht maar het kan een stuk beter. ‘Op de internationale Democracy Index van 2022 staan we op plaats 9. Een best mooie plek’, stelt Hendriks. ‘Tegelijk blijft de gebrekkige responsiviteit in elk onderzoek naar voren komen. De politiek blijft te veel in eigen kringen ronddraaien en lijkt onvoldoende in staat om maatschappelijke signalen op te pikken en overtuigend te vertalen in nieuw beleid.’

Hollen of stilstaan

Een tweede punt van zorg ziet Hendriks in de ‘bestuurscultuur van hollen of stilstaan’. Hij bedoelt dat er bestuurlijk wordt ‘doorgedenderd waar een heroverweging op zijn plaats was geweest’. Bekendste voorbeeld: de Toeslagenaffaire. Daarnaast wordt in bepaalde dossiers stilgestaan waar juist wél meer daadkracht wordt verlangd, zoals bij het klimaat, de zorg en het immigratievraagstuk.

Nieuwste mode

Die gebrekkige responsiviteit en dat hollen of stilstaan vragen volgens Hendriks om beter en sterker democratisch bestuur. En daarin kan democratische innovatie een belangrijke rol spelen. Hendriks zocht voor zijn boek inspiratie over de grens. ‘Nederland is op dit vlak echt geen gidsland. Democratische innovatie is hier vaak snel achter de nieuwste mode aanlopen,  maar niks echt goed door ontwikkelen.’

Ierland

Hendriks keek naar plaatsen en landen met beter doorontwikkelde democratische innovaties. ‘Daar waar ze niet alle kaarten zetten op één instrument, maar slim combineren.’ Hij kwam onder meer uit in Ierland. Rond twee politiek zeer gevoelige onderwerpen, het homohuwelijk en abortus, zat de besluitvorming daar al decennia in een impasse. Een door experts begeleid burgerforum ontwikkelde een voorstel, dat vervolgens via een referendum werd voorgelegd aan het grote publiek. Hendriks: ‘Dat heeft de patstelling in Ierland kunnen doorbreken.’

Combinaties

Ook op andere vlakken ziet hij wereldwijd combinaties van ‘praten en stemmen’ ontstaan, onder meer lokaal bij ‘participatief begroten-nieuwe stijl’. Daarbij kunnen burgers actief meedenken en meestemmen over projectvoorstellen binnen een afgebakend deel van de gemeentelijke begroting. ‘Van oudsher werd dat participatief begroten gedaan door kleine groepje mensen die met elkaar om de tafel gingen. De laatste tijd worden de mogelijkheden van internet en aanverwante technologieën benut om een bredere groep te betrekken bij de selectie van prioriteiten. Dat doen ze bijvoorbeeld in Antwerpen alleraardigst.’

Slimme mix

Barcelona richtte het platform Decidim in. Hendriks: ‘Daarop worden allerlei stemmingen over actuele thema’s georganiseerd. Maar niet op een simplistische of platte manier. Barcelona zet in op een slimme mix van stemmen en praten, en in het verlengde daarvan concreet doen. Niet alleen op afstand duimpjes omhoog of omlaag. Er zit ook veel deliberatie en discussie bij. Dat vind ik interessante hybride innovatie. Het is online én offline, en praktisch aangehaakt op het gemeentebestuur.’

Verschillende publieken

De Spaanse aanpak geeft impulsen aan het oude model van burgerbegroten, bekend uit het Braziliaanse Porto Allegre. ‘Dat model vraagt van burgers in de praktijk veel tijd en zitvlees, met veel vergaderingen. Het voordeel van gecombineerde innovaties is dat je verschillende publieken kunt aanspreken en inschakelen. Soms intensief, soms extensief. Zo kun je verschillende soorten van input en feedback verzamelen, al naar behoefte. Het kweken van plannen voor de wijk vraagt om intensieve aandacht, maar het aangeven van individuele voorkeuren kan extensiever. Antwerpenaren kennen hun wijk, die hoeven niet over alles lang en breed te delibereren.’

Aardige aanzetten

In sommige Nederlandse gemeenten ziet Hendriks aardige aanzetten. ‘In Amsterdam hebben ze een vernieuwde vorm van participatief begroten in de stadsdelen, een beetje in de hybride opzet van Antwerpen. In Tilburg werd een nieuwe warmtevisie voorgesteld door de Tilburger tafel: een kleine maar diverse groep burgers gevoed en bijgestuurd door een breder maxi-publiek van 1.500 Tilburgers die op de achtergrond meekeken en op verschillende momenten impulsen aan de discussie gaven.’

Beetje pijnlijk

Nogal wat andere initiatieven komen volgens hem niet veel verder dan een kortstondige investering in relatiebeheer en aangenaam samenzijn en creëren weinig maatschappelijke meerwaarde. Hendriks: ‘Het is een beetje pijnlijk voor ons zelfbeeld dat we in Nederland qua democratische innovatie niet voorop lopen, maar eerder in de achtervolging moeten en nog veel stappen te zetten hebben.’ Hij hoopt dat zijn boek overheden en maatschappelijke partijen zal inspireren. ‘Maar die moeten het uiteindelijk wel zelf doen.’

‘Rethinking democratic innovation: Cultural clashes and the reform of democracy’ is verschenen bij Oxford University Press.

Lees het hele artikel in Binnenlands Bestuur 17 (inlog)